بە تێکست ئەم وتارە ئەتوانی بخوێنیتەوە لێرەوە، بە لینکیش ( سایتی دەنگەکان) لە کۆمێنتدا دانراوە.
ئەم زنجییرە وتارەمان کە دەستپێکرد، چوار بەشی پێشوو، بۆ خاڵخستنە سەر وشەکانی ئەم بەشانەی دواوە بوو. لە درێژەی ئەم وتارەدا( گوتارێکی سیاسیی جودا، پێویستییەکی هەنووکەییە، نەخشەرێگەیەکی بەدییل، بۆ فەشەلی حیکایەتەکانی کوردایەتیی) دێینە سەر ناوەڕۆکی باسەکە لە جەوهەر و عەمەلییبوونەوەی سیاسەت لە کوردستانی عێراقدا، رۆڵی سیاسییەکان و رۆڵی گوتارێکی نیشتمانیی، عەقڵانیی و واقیعیی کە دوور بێت لە خورافییاتی سیاسیی و ئەدەبییاتی شیعر و خۆڕنیینەوەی پەخشان و چیرۆک، یان لە خۆبەنەفرەتکردن، لە پاڵ بەنەفرەتکردنی سیاسەت و هەموو شتێکی سیاسیی کە بەهاکانی مرۆڤ و ژیانی پێوە بەندە.
بۆ ئەوەی باسەکە زیاتر روون بکەینەوە، بە قەولی عەرەبی عێراقیی کە چەمکی فەضائیی بۆ بندیوار بەکارئەهێنن، ئێمەیش بۆ ئەوەی سیاسەتی فەضائیی نەکەین، لە کاتێکدا سیاسەت بە سیاسییەکان ئەکرێ، ئەوە زۆر گرنگە ناوی هەموو ئەو کاراکتەرانە بهێنرێن کە لە ئێستادا، بانگەشەی ئۆپۆزیسیۆنبوون ئەکەن و هەموو ئەوانەی کە لە رابردوویشدا، هەمان بانگەوازیان کردووە.
لە چەند رۆژی رابردوودا، یۆبیلی ئاڵتوونیی صەد ساڵەی دروستبوونی عێراق، تێپەڕی . بۆ تێگەیشتن لەم چەرخەی عێراقی تێدا دروستکراوە، پێویستمان بە فیکرێکی سیاسیی نیشتمانییانە، هەیە. راستە دەیان و بگرە صەدان کتێبی سیاسیی، فیکریی ومێژوویی لە چەشنی فاضیڵ نوعمە( بە تایبەت کتێبی الملک فیصل الاول والانکلیز و الاستقلال) و توێژیینەوە مێژوویی و کۆمەڵایەتییەکانی عێراق لە لایەن حەنا بەطاطو و کەمال مەظهەر...تاد، گرنگییان هەیە بۆ فراوانبوونی رۆشنبییریی سیاسیی و مێژوویی، بەڵام تەجروبە و واقیعی سیاسیی ئەم ١٠٠ ساڵە، بە هەندێ زانیاریی سەرەتاییشەوە، جەوهەری کێشە سیاسییەکانی کورد و کێشەی عێراقمان بۆ بەیان ئەکات، ئەگەر بتوانین تەجاوزی عوقدە ئایدیۆلۆژیی، طائیفیی و نەژادییەکانی ناو تاکەکانی عێراق( بە خەڵکی کوردستانیشەوە) بکەین.
یەکێک لە خورافە سیاسییەکان و ریتۆریکە شیعرییەکانی کوردایەتیی ئەوەیە کە عێراق ناسنامەی نییە، خەڵکەکەی ئینتیمایان بۆی نییە، وڵاتێکی فاشیلە، چارەسەر هەر کەرتوپەرتبوونی ئەم وڵاتە وێرانەیە، بەڵكو کورد بحەسێتەوە و بەرەو کەناری ئارامیی و سەربەخۆیی هەنگاو بنێت! بەشێک لەم دەردەدڵییە شاعیرییانە لە لایەن ئەو نوخبە و سیاسیی و حیزبانەوە دنە ئەدرێن کە خۆیان بە نەیاری حیزبی دەسەڵاتداری هەرێم( پارتیی) ئەزانن کە خۆبەخۆ چەند دژی پارتیی و ماڵباتی بارزانییش بن، راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ، ئاشکردنە لەو ئاشی کوردایەتییەی ئەوان کە ئێستا بوونە بە خاوەنی صەدان میلیارد دۆلار و خەڵکی کوردستانیش لە مێژووی دروستبوونی عێراقەوە، تا ئەم ساتەیش( جگە لە گرانیی گەورە)، لە باری سیاسیی و ئابوورییەوە، ئەوەندە زەلیل و بێ ئیرادە نەکراون لە لایەن هیچ دەسەڵاتێکی عوثمانییەکان( پێش دروستبوونی عێراق) و لە لایەن هیچ حاکمێکی عوروبیی و عێراقییەوە؟ هاوکات، سەرەڕای ئەوەی عێراقیش وەکو هەرێم، گەندەڵیی دایزڕاندووە، مافیا و چەتەگەریی لەوێش زۆرن، بەڵام لای کەم سیادەی هەیە، دەوڵەتێک بە دەستور و قانونی نێودەوڵەتیی هەیە، مافە سیاسییەکانی کوردی لە ٢٠٠٣ ەوە تێدا جێکەوت کراوە، چارەسەر ئەوەیە هەر لە عێراقدا سیاسەت بکەین و خۆمان بە عێراقیی بزانین و لە تەخویینی کوردایەتییە تیجاڕییە چەتەگەرییەکەی هەرێم و ئەو نوخبانەی بە خۆڕایی خزمەتی ئەم موستەعمەرە تورکییە ئەکەن، نەترسین.
واقیعی مێژوویی و سیاسیی ئەوەمان پێ ئەڵێت، هەرچۆن ناوی عێراق ئەهێنرێت؟ بە بیلادی رافیدەین ناوی ئەبەیت، یان بە میزۆپۆتامیا، یاخود بە ویلایەتەکانی بەصرە و بەغداد و موصڵی سەر بە عوثمانییەکان، وێڕای ئەوەی بۆ چەندیین هەزار ساڵە، مێژوو پێمان ئەڵێت لانکەی شارستانیی بووە، بەڵام عێراق بەم جیۆگرافیا سیاسییەی ئێستایەوە لە ١٩٢١ەوە، مەلیکێکیان لەدەرەوەی عێراقەوە بۆ هێناوە و چەند ساڵ پێشتریش، ئینگلیز داگییری کردووە و عوثمانییەکانی وەدەرناوە. باووباپییرانی ئێمەی کوردیش لە کوردستانی عێراقدا، نە ئیرادەیان یەک بووە، نە توانای ئەوەشیان هەبووە کە رێگریی لە پرۆژەی ئینگلیزی ئەو سەردەمە بکەن کە چۆن لەگەڵ فڕانسییەکاندا، ناوچەکەیان لە نێوان هەژموونی خۆیاندا دابەشکرد. ئەم دۆخی دروستکردنی دەوڵەتە نەتەوەییانە لە زۆربەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقا و ئەمێریکای باشوور، لەم دوو صەد ساڵەی دواییدا، بە شێوازی جودا جودا، دووبارە بوونەتەوە. هەموو وڵاتەکانی دەوروبەری عێراقیش، یان کلکوگوێی سیاسیی و جیۆگرافییان کراوە( لە چەشنی ئێران و تورکیای دروستکراو لەسەر لاشەی خەلافەتی پانوپۆڕی عوثمانیی) یاخود وەکو عێراق، دروستکراون لە چەشنی سوریا، ئوردن، کوەیت و تەنانەت سعودییەی عەرەبییش( بە میکانیزمی جیاوازتر) .
لە دەنگدان بۆ ئەم عێراقە و بە پادشاییبوونەکەی، بە تەنیا و تەنیا کوردی ناوچەکانی سلێمانیی و کەرکوک رەتیانکردەوە، کوردی ناوچەکانی هەولێر و بادینان، بە مەرجەوە، دەنگیان پێیدا، تەواوی شارەکانی عێراق، جگە لە ( ناوچەکانی کەربەلا و دیالە کە بە بێ مەرج دەنگیان دا)، بە مەرجەوە دەنگیان دا. مەرجەکان، بریتییبوون لەوەی عێراق سەربەخۆیی خۆی بەدەستبهێنێت و لە ژێر هەژموونی بریتانیا بێتە دەرەوە، یان داواکاریی ناوچەیی و عەشایەریی و خزمەتگوزاریی بوون. تەنیا ویلایەتی بەصرە( بە تەحدید شاری بەصرە) داواکاریی سیاسییان هەبوو کە بەصرە و عێراق، وەکو دوو وڵاتی هاوشان بن و یەک مەلیکیان هەبێت.
ئایا کوردانی سلێمانیی و کەرکوکی ئەوکات، مەبەستیان سەربەخۆیی کوردستان بووە؟ سەربەخۆ لە کێ و بۆ کێ؟ واقیعی سیاسیی و مێژووی تاڵی ئەو سەردەمە پێمان ئەڵێت کە شێخ مەحمود وەکو داینەمۆی ئەو تەمەڕودە، وەلائی سیاسیی هەبووە بۆ عوثمانییەکان و پۆست عوثمانییەکان و تەنانەت بۆ کەمال ئەتاتۆرکیش کە وەکو سیلەی رەحم پێوەندییان بە وڵاتی دایکەوە( تورکیای پاشماوەی عوثمانییەکان) هەبووە، لە دوور و نزیکەوە، پێوەندیی بە کێشەی سیاسیی کوردەوە نەبووە، بگرە وەکو ریفراندۆمەکەی ٢٠١٧، کێشەی سیاسیی کورد لە سەردەمی شێخ مەحموددا، وێڕای ئەوەی زۆر ناوچەیی بووە، بگرە بازرگانییشی پێوە کراوە. بە داخێکی گرانەوە تا ئێستایش ئەو هەڵگەڕانەوە و تەقوتۆقە بە خەباتێکی شۆڕشگێڕانە دژی ئینگلیز لە قەڵەم ئەدرێ کە لە واقیعدا، رێک وەکو پرۆکسیی تورکیای مودێرن، هەڵسوڕێنراوە.
لە شێخ مەحمودەوە، بۆ کۆمەڵەی دارکەران و کۆمەڵەی برایەتیی، تا دروستبوونی حیزبی هیوا لەو دوو کۆمەڵەیە لە ١٩٣٩ لە بەغداد دامەزرا، دواتر لە هەڵوەشاندنەوەی "هیوا" دا دوو گرووپی شۆڕش و رزگاریی وەکو باڵی چەپ و راست دروستبوون، شۆڕش، چوونە ناو حیزبی شیوعیی عێراقەوە و رزگارییش لە دروستبوونی پارتییدا رۆڵیان هەبوو. لە ٧٥ ساڵی رابردووی پدک-عێراقدا، دەیان جیابوونەوە بە ناوی رەخنەگرتن لە ماڵی بارزانیی و تاکڕەویی بارزانیی، دروست بووە، لە هەموو ئەو جیابوونەوەنەدا کە زۆربەی هەرە زۆریان، فیکریی و سیاسیی نەبوونە و زیاتر رەد فیعلی شەخصیی و بەشبەشێنەی دەسەڵات بووە، ئەکرێ بە رەهایی بگوترێ، تەواوی جیابوونەوەکان لە کوردستانی عێراقدا، ئێستا هەموویان گەڕاونەتەوە سەر رێبازەکەی بارزانیی و پارتیی بە حیزبەکەی جەلال تاڵەبانیی و برایم ئەحمەد و نەوشیروانیشەوە.
بۆچی ئەم هەموو فەشەلە سیاسییەی حیزبی کوردیی لەسەر یەک خەرمان بوونە و لە ماوەی ٧٥ ساڵی رابردوودا، لە ناو هەموو نەتەوەییەکانی کورددا، تەنانەت لە ناو چەپ و ئیسلامییەکانیشدا، فیگەرێکی سیاسیی خاوەن فیکر پەیدا نەبوو، جیاواز بخوێنێت و گوتارێکی جیاوازتری لەو گوتارە چەتەگەرییە ئابوورییە و لەو فەرهود و تاڵانییەی کوردایەتیی هەبێت؟ بۆچی هەمزە عەبدوڵا، برایم ئەحمەد، جەلال تاڵەبانیی، کۆمەڵەی رەنجدەران( بە شەهید ئارامیشەوە)، نەوشیروان موصطەفا، پاسۆک، حسک، زەحمەتکێشان، حشک و دواتر گۆڕان، ئیسلامییەکان و چەپەکان و لەم دواییەشدا، نەوەی نوێ، هەموویان بەسەر یەکەوە، بەدەر لە هەندێ تێکستی ئەدەبیی و ئەدەبییاتی پۆپیولیزمی جیاواز، لە باری فیکریی و سیاسییەوە، تێڕوانینیان بۆ عێراق و بۆ عەرەبی عێراق یەکبووە و هەموویان لەناو پرۆسێسی ئایدیۆلۆژییانەی کوردایەتییدا، بە ناوی سەربەخۆیی و جیابوونەوە لە عێراق و دەوڵەتی کوردیی و سەربەخۆیی ئابوورییەوە، سەریان لە داڵانەکانی کوردایەتییەکەی ماڵی بارزانییەوە، دەرهێناوە؟ تا وەڵامی مێژوویی ئەو هەموو فەشەلە سیاسیی و فیکرییەی ئۆپۆزیسیۆن لە بەرامبەر دەوڵەتی عێراق و لە بەرامبەر ماڵی بارزانییدا، لە شەستەکانەوە تا ئێستا نەدرێتەوە، هەر حیزبێکی سیاسیی تر لەسەر کەینونەی کوردایەتیی و ئەدەبییاتە بێ تێکستەکەی دروست ببێت، بە باوێشکێک، ئەچێتەوە ئامێزانی ئەو صەنعەتە سیاسیی و ئابوورییەی کە کوردایەتیی پێئەگوترێ و بەردەوام هەموو نەیارێکی خۆی، تەخویین ئەکات؟
هەموو ئەو حیزب و رێکخراوە سیاسییانەی لە چلەکانەوە تا ئێستا دروستبوونە، بە تایبەتیی لە رەهەندە نەتەوەییەکەدا، هەمووی سوڕاوەنەوە بووە لەناو ئاشی کوردایەتییدا و جیاوزیی فیکریی و سیاسیی نەک قووڵ تەنانەت جیاوازیی سەطحییشیان نەبووە، ماڵیان جیاکردووەتەوە، چونکە بەشی خۆیان، لەسەر خوانە گەورەکە، بەدڵ نەبووە. تەنانەت بەشێکی زۆر لە شیوعیی ( بە چەپەکانی تریشەوە) و ئیسلامییەکان، وێڕای ئەوەی دوو ئایدیۆلۆژیای جیاوازن لە ناسیۆنالیزم، بەڵام لە حەفتاکانەوە تا ئێستا بەشێکی زۆری ئەوانیش هاتوونەتەوە ناو کەینونەی ئەم ناسیۆنالیزمە نەژادییەی کە تیجاڕەت بە کێشەی سیاسیی کوردەوە ئەکات و دەیان میلیارد دۆلاریان بۆ ئەمیر و ئەمیرە زۆرەکانی کوردایەتیی، کەڵەکە کردووە. بە کورتییەکەی ئەو ریتۆریکی جیابوونەوانە، پرەسنیپی سیاسیی و فیکرییان لە پشتەوە نەبووە، ئەوەندەی داوای دەسەڵات و پارە و ئیمتیازاتیان لە غەزوبەزی کوردایەتیی، هەبووە.
گەورەتریین مەترسیی سیاسیی ئەم دۆخەیش ئەوەیە، تەواوی ئەو حیزبانەی لە کوردایەتییەکەی ماڵی بارزانیی جودا بوونەتەوە لە کوردستانی عێراقدا، پاش ئەوەی داواکارییە شەخصیی و ماددیی و مەعنەوییەکانی قیادەکانیان، کەم تا زۆر جێکەوت کراون، وەکو یاریی ئاشی منداڵانە، یارییەکەی خۆیان رووخاندووە و گەڕاونەتەوە لای ئاشە گەورەکەی کوردایەتیی ئۆریجناڵی شێخنشیینیی کە دەیان ساڵە تەجروبەیان هەیە لە مامەڵەکردنی پرۆکسییبوون بۆ وڵاتانی ئیقلیمیی، بۆ دزیین و راوڕووت بە ناوی کێشەی سیاسیی-نەتەوەیی کوردەوە. بە کورتییەکەی سەنگەرێکی نوێی سیاسیی تریان هەڵنەبژاردووە، چونکە فیکری سیاسیی و روئییەی سیاسیی نوێیان پێ نەبووە و نییە کە جیاواز بێت لەم کوردایەتییە پرۆکسییە ئیقلیمیی و تیجاڕیی و شێخنشیینییە بنەماڵەییە.
لە بەشی ئاییندەدا، دێینە سەر تەحەدییاتەکانی ئەو کەس و لایەنانەی ئەیانەوێ حیزب و بەرەی سیاسیی نوێ بکەنەوە و سەنگەرێکی تر بکەنەوە، ئایا بە ماتێریاڵ و ئەدەبییاتی کوردایەتییەوە ئەیکەن و سووڕانەوە ئەبێت، یان بە گوتار و بە فیکری سیاسیی و روئییەیەکی نوێوە، تەجاوزی هەموو ڤێرژنەکانی کوردایەتیی، بۆ ئەبەد ئەکەن و ئاڵوگۆڕێکی ریشەیی لە سیاسەتی کوردییدا، سەرپێ ئەکەوێت؟
ئەوەی سەرەوە، بەشی پێنجەم بوو... درێژەی هەیە
هادیی حەمە رەشید
کامیار سابیر