- شۆرش سەركردە ئاسایەكان دەكاتە كارێزما و كارێزماكانیش كورەكانیان دەكەنە شا.

   -فیرعەون: من نەمووت خودام تا ئەو كاتەی میللەت بۆخۆیان كرنۆشیان بۆ بردم و كردمیان بە خودای خۆیان.

     لە سەرەتای سەدەی بیستویەكدا، لە كاتێكدا جیهان سەرقاڵی بونیادنانی شۆرشی پیشەسازی چوارەم و رەتكردنی سیستمی جیهانی سەدەی بیستەمە، ئێمەی كورد تازە بە عەقڵیەتی سەدەكانی ناوەراست بونیادی سیاسی و بەرێوەبردنی وڵاتەكەمان دەنێین. تازە فۆرمی فەرمانرەوای لە كوردستاندا لە سەر بنەمای شەرعیەتی شۆرشگێریەوە دەگۆڕین بۆ شەرعیەتی میراتی سیاسی. لە ئەمرۆدا زۆرینەی رەهای حزبە كوردیەكانی گۆرەپانی سیاسی كوردستانی باشور، حزبە (شۆرشگێرەكان، دەستوریەكان) شەرعیەتی میراتی سیاسی بووەتە بنەغای شەرعیەتی دەسەڵات و فەرمانرەواییان. بەواتە ئەو حزبانەی لە شاخ و شۆرشەوە شەرعیەتیان وەكرگرتوە تا ئەو حزب و بزوتنەوانەی لە شار بە پێی یاسا و دەستوری كوردی لە سێبەری فەرمانرەوای پیاوانی شاخدا دامەزراون، لە پرۆسەی سەپاندنی شەرعیەتی میراتی سیاسیدا یەك ئاراستە وەردەگرن.

     یەكێك لە هۆیە سەرەكیەكانی بەرجەستەبوونی شەرعیەتی میراتی سیاسی، ئەوەیە زۆرینەی ئەم حزبانە لە شاخ و لە شار بە موبارەكی و پاڵپشتی وڵاتانی دەرەكی دروستبوونە، بە پەیژەی ئەواندا سەركەوتون و گەیشتونەتە ئەمرۆ. بەمەیش ناچار دەبن بە گوێرایەڵی و خزمەتكردنی ئەجندای ئەو وڵاتانە پێش پرسی نەتەوەی و نیشتمانی خۆیان. هاوكات لە پرۆسەی فەرمانروای لە پێناو مانەوە و بەردەوامبونیان و سەپاندنی شەرعیەتی میراتی سیاسیدا ئامادەی هەموو سازش و ملكەچوبونێك بۆ ئەو وڵاتانە دەبن.

سەرچاوەی شەرعیەتی میراتی سیاسی كوردی

      سەرچاوە و ریشەی مێژووی شەرعیەتی میراتی سیاسی كوردی، لە جەوهەردا دەگەرێتەوە بۆ سەرچاوە عەرەبی و ئیسلامیەكەی. كورد بە تایبەتی لە مێژووی نویدا ئەم فۆرمەی لە ئەزمونی فەرمانرەوای عەرەبی و ئیسلامیەوە وەرگرتوە. لە مێژووی نوێدا لە دوای سەردەمی خیلافەی راشیدیەوە، فۆرمی شەرعیەتی پاشایەتی و میراتی سیاسی لە هەردوو سەردەمی دەسەڵاتی ئەمەویەكان و عەباسیەكانەوە بووە دیاردە و دواتر بووە كەلتورێكی تایبەتی واقعی فەرمانرەوای عەرەبی. ئەم فۆرمە لە دوا قۆناغەكانی ژیانیدا دەپەرێتەوە بۆ دەسەڵاتی عوسمانیەكان و تا روخانی ئەم دەسەڵاتە لە سەر فۆرمە كلاسیكیەكەی بەردەوام دەبێت. لە مێژووی نوێدا بە تایبەتی لە گەڵ هاتنی سەدەی بیستەمدا، ئەم فۆرمە لە واقعی عەرەبیدا بە سروشت و شیێوەیەكی نوێ و هەمان مۆدێلی شەرعیەتی میراتی خۆی بونیاد دەناتەوە. هاوكات زۆر بە خێرایی پەریوەتەوە بۆ ناو ئەزمونی فەرمانرەوای زۆرێك لە وڵاتانی ئیسلامی و وڵاتانی دواكەوتووی غەیرە عەرەبیش. لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمەوە ئەم فۆرمە بووەتە كەلتوری فەرمانروای لە زۆرینەی رەهای وڵاتانی عەرەبی، تا كار گەیشتە ئەوەی وڵاتانی كۆماریش لە كۆتایدا دەگەرانەوە سەر شەرعیەتی میراتی سیاسی. لە عێراقدا بە هۆی كورتی دەسەڵاتی سەركردە دیكتاتۆرەكانەوە، لە قاسمەوە تا سەدەم حوسێن زەمینەی بەرجەستەكردنی شەرعیەتی میراتی سیاسی نەرەخسا. دیكتاتۆرەكان پێش ئەوەی بگەنە مردنێكی سروشتی، بە كودەتای سیاسی، كۆتای بە دەسەڵاتەكانیان دەهێنرا. هەندێك لە بیرمەندانی سیاسی پێیانوایە سەدام حوسێن لە قۆناغی پێش كۆتایدا كاری بۆ هێنانە پێشەوەی كورەكانی دەكرد. ئەگەر بۆی بلوایە هاوشێوەی حافز ئەسەد، كە چۆن بەشاری كوری خستە جێگای خۆی، بۆ ئەم مەبەستەیش تەووی یاسا و دەستور و رێساكانی ئەو وڵاتەی گۆڕی، سەدامیش هەمان سیناریۆی جێبەجێ دەكرد. لە دوای رووخانی رژێمی بەعسەوە ئەم فۆرمە لە عێراق و لوبنان سروشت و سیمایەكی روونتری وەرگرت. میراتی سیاسی لە عێراق دابەزیە ناو پرۆسەی حزبایەتیشەوە. لە عێراق چەندین حزبی خێزانی و بنەماڵەی دەركەوتن. بە نمونە لە دوای مردنی عبدولعەزیز حەكیم لە ساڵی 2009 دا رابەرایەتی حزبی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی گوازرایەوە بۆ عەمار حەكیم. لە دوای تیرۆركردنی موحەمەد باقر سەدرەوە،  موقتەدا سەدر زەعامەتی ئاینی و سیاسی رەوتی سەدری گرتە دەست. لە لوبنان ولید جونبڵات لە دوای تیرۆركردنی باوكی كەمال جونبڵات كرایە زەعیمی حزبی پێشكەوتنی سۆسیالستی. لە دوای تیرۆركردنی رەفیق هەریری، زەعامەتی سیاسی گواسترایەوە بۆ سەعد هەریری كوری.

   لە كوردستان گواستنەوەی مۆدێلی میراتی ئاینی و خێڵەكی بۆ فۆرمی سیاسی بە شێوەیەكی سیستماتیكی لە گەڵ دامەزراندنی پارتی دیموكراتی كوردستاندا بەرجەستەبوو. گواستنەوەی دەسەڵاتی حزبی لە مستەفا بارزانیەوە بۆ ئدریسی كوری یەكەم جێبەجێكردنی میراتی سیاسی بوو لە ناو پارتیدا، بە وەفاتی ئدریس بارزانی، لەبەر ئەوەی منداڵەكانی لە تەمەنێكی بچوكدابوون و توانای ئیدارەدانی حزبیان نابێت، ئەم میراتیە دەگوازرێتەوە بۆ مەسعود بارزانی برای، لە ئێستادا هەموو ئاماژەكان ئەوە دەخنەروو، كە مەسعود بارزانی جارێكیتر ئەم میراتیە نەگەرێنێتەوە بۆ كورە گەورەكەی ئدریس (نێچیرەڤان بارزانی)، بەڵكو بە ئاشكرا كار بۆ ئەوە دەكات ئەم میراتیە بدات بە یەكێك لە كورەكانی خۆی.

    یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە كرۆكدا وەك حزبێكی چەپی پێشكەوتوو لە سەر بنەمای رەتكردنەوەی فۆرمی خێڵەكی و شەرعیەتی میراتی سیاسی بە هەمان شێوەی حزبەكەی جونبڵات لە لوبنان دامەزراوە، بەڵام بە وەفاتی تاڵەبانی ئەم حزبەیش بەرەو شەرعیەتی میراتی سیاسی ئاراستە وەردەگرێت، هەمان فۆرمی پارتی دووبارە دەكاتەوە. ئەمە لە زەمەنێكدا، شەرعیەتی میراتی سیاسی هیچ سەنگ و حورمەتێكی نەماوە. جگە لەم دوو حزبە زۆرینەی رەهای حزبەكانی كوردستانیش جێپێی ئەمانیان هەڵگرتوەو بوون بە حزبی خێزانی و شەرعیەتی میراتی سیاسی بووەتە فۆرم و بناغەی گواستنەوەی دەسەڵات لە باوكەكانەوە بۆ كورەكانیان. بەواتە ئەم فۆرمە بە تەنیا لە حزبەكانی دەسەڵاتدا فۆرمەلە نابێت، بگرە دادەبەزێت بۆ ناو تەواوی پرۆسەی سیاسی و مەدەنی و كەلتوری كوردیش. حیزب و بزوتنەوە ئیسلامیەكان تا ئەمرۆ لە سەر میراتی شەرعیەتی ئەمیرولمۆمنین دەرۆن، بەواتە دەسەڵاتی رەهای ئەمیر. لە دەرەوەی ئەمانیش چەندین رەوت و گروپی پۆپۆلیستی دروستبوون، بەڵام بە هەمان فۆرم و شەرعیەتی خێزانی دروستبوونە. لێرەدا بە رامان لە واقعی پرۆسەی سیاسی كوردی ئەو راستیە دەردەكەوێت، كە جەوهەری قەیرانی كوردی لەوەوە سەرچاوەی گرتوە، كە شەرعیەتی میراتی سیاسی دەبێتە كەلتورێكی سیاسی و تەواوی جومگەكانی ژیانی كۆمەڵایەتیش توشی گەرگەری دەكات.

سەرۆك لە كۆشكەوە بۆ گۆر

    فەلسەفەی شەرعیەتی میراتی سیاسی لە جەوهەردا لە سەر ئەو باوەرە بونیاد دەنرێت، كە سەركردەی كارێزمای و خێزانەكەی ئەو باوەرەیان لا دەخوڵقێت، كە میللەت و وڵات موڵكی تایبەتی خۆیانە و تەواوی كادر و ئەو كەسانەی لە پرۆسەی سیاسیدا كار دەكەن، لە واقعدا فەرمانبەری ئەمانن.

  پرسی سەرۆك و رابەر لە ئەزمونی سیاسی كوردیدا بە هەمان شێوەی عەرەبی و ئیسلامیە، بگرە لە واقعیشدا بە راهای لەوانەوە وەریگرتووە. رابەر و سەرۆك دەسەڵاتی رەهایان هەیە و كەس نیە بوێری ئەوەی تیادا بێت رەخنەیان لێبگرێت، ماوەی فەرمانرەوایان لە كۆشكەوە تا گۆر بەردەوام دەبێت. هێشتا خۆی لە ژیاندایە نەخشەرێگای گواستنەوەی دەسەڵاتەكەی بۆ یەكێك لە كورەكانی دادەنێت و ئامادەسازی تەواو بۆ جێگیربوونی لە جێگاكەی خۆی دەكات. لە راستیدا ئەم واقعە هۆی سەرەكی روودانی كودەتا و راپەرینی جەماوەری و ئینشیقاقە لە پرۆسەی سیاسی كوردی و عەرەبیدا. لە پرۆسەی سیاسی كوردیدا بەوەی، كورد تا ئەمرۆ دەوڵەت و حكومەتێكی سەربەخۆ نیە، ئەم واقعە لە خێڵەوە پەریوەتەوە بۆ ناو حزب. لەم بوارەدا لە سەرەتای شەستەكانەوە كاتێك، كە بارزانی سور دەبێت لە سەر سەپاندنی دەسەڵاتی تاكرەوانەی خۆی و بەرجەستەكردنی میراتی شەرعیەتی خێزانی، ئینشیقاق لەو حزبەدا دروست دەبێت و كۆمەڵە و یەكێتی وەك رەوتێكی هزری و سیاسی نوێ لە سەر بنەمای رەتكردنەوەی فۆرمی خێڵەكی سیاسی و شەرعیەتی میراتی سیاسی دادەمەزرێت. لەو دەمەوە مام جەلال وەك رابەر و سكرتێری ئەم رەوتە نوێیە دەردەكەوێت و تا كۆتای ژیانی لە رابەرایەتی یەكێتیدا دەمێنێتەوە. لە دوای راپەرینە جەماوەریەكەی ساڵی 1991 و گەرانەوەی یەكێتی و پارتی و تەواوی حزبەكانی شاخ بۆ ناو شار و دامەزراندنی حكومەتی هەرێمی كوردستان، دەسەڵات و هەژمونی مام جەلال و كاك مەسعود زۆر لە پێشوو زیاتر دەبێت، نەك تەنیا لە ناو حزبەكانی خۆیاندا، بەڵكو لەناو تەواوی پرۆسەی سیاسی كوردستان و عێراقیش، دەرئەنجام نەوشیروان مستەفا بێ هیوا دەبێت لەوەی مام دەسەڵاتی حزبەكەی تەسلیم بكات، بۆیە لە یەكێتی ئینشیقاق دەكات و بزوتنەوەی گۆڕان وەك رەوتێكی هزری سیاسی هاوچەرخ دادەمەزرێنێت. هاوكات هەوڵەكانی لاهوری شێخ جەنگی بۆ كۆنترۆڵكردنی یەكێتی و دەرپەراندنی كورانی تاڵەبانی لە پێش هەشتی تەموز و دواتریش كودەتاكەی كورانی تاڵەبانی لە لاهوری شیخ جەنگی دەچنە هەمان ئاراستەی ئەو ركەبەرایەتی و شەڕی دەسەڵات و كورسیەوە. لە ناو پارتیشدا بۆنی ناكۆكی و ركەبەرایەتی لەسەر جێگیرەوای مەسعود بارزانی لە نێوان نێچیرەڤان و مەسروردا زۆر بە توندی دەردەكەوێت، ئەمە ئەگەر سەرنەكێشێت بۆ دروستبوونی ناكۆكی لە نێوان خودی كورەكانی مەسعود بارزانی خۆیشیاندا.

   لەم پرۆسەیەدا یەكێك لە سەیرترین دیاردەكان ئەوەیە، بە گەیشتنیان بە دەسەڵات كورەكان راستەوخۆ دەكەونە بانگەشەكردن بۆ ئەنجامدانی پرۆژە و پرۆسەی ریفۆرم و چاكسازی و رووبەرووبونەوەی گەندەڵی. . . تاد، وەك ئەوەی ئەمان لە سیاسەتەكانی باوكیان رازی نەبن و كار لە سەر راستكردنەوەی هەڵەكانی ئەوان بكەن. دەرئەنجام لە سیبەری دەسەڵاتی كورەكاندا پەیوەندی نێوان دەسەڵات و فەرمانرەوای دەگاتە ئاستێك تەنیا پارە و هێز رایدەگرێت. لەم دۆخەیشدا بە كۆتای یەكێكیان دەسەڵاتەكە ئەگەر نەروخێتیش، ئەوە گومانی تیادا نیە، كە تەواو لاواز و بێ كاریگەر دەبێـت. لەو سیناریۆیەی، كە سەرۆك تا گۆر بەردەوام دەبێت و بە وەفاتكردنی كۆتای بە دەسەڵاتەكەی دێت و سەردەمی كورەكەی دەست پێدەكات، بەواتە دەسەڵاتی ئەو دەروخێت و دەسەڵاتی كورەكەی دەستپێدەكات. لە سیناریۆی دووەمیشدا سەرۆك ناگاتە مەرگی سروشتی، بەڵكو لە رێگای كودەتا یان راپەرینی جەماوەری و شۆرشەوە كۆتای بە دەسەڵاتەكەی دەهێندرێت.

پرۆژەی بردنەپێشەوەی كورەكان

شۆرش سەركردە ئاسایەكان دەكاتە كارێزما و كارێزماكانیش كورەكانیان دەكەنە پادشا

    لە واقعدا هەموو سەرۆكێكی عەرەبی و ئیسلامی و كوردیش پرۆژەیەكی نهێنیان هەیە بۆ بردنەپێشەوەی كورەكانیان، هاوكات جێگیركردنی كەسە نزیكەكانی خۆیان لە خێزان و بنەماڵەكەیان لە پۆست و جێگا هەستیارەكاندا. لەم پرۆژەیەشدا حزب ئالیەت و ئامارازی سەرەكیە.

   لە پرۆسەی جێبەجێكردنی ئەم خەونەیدا زۆر ئەستەمە سەرۆك بە بێ خوڵقاندنی جۆرێك لە زەمینەی ئانارشیست و ترس و دڵەراوكێ و هاوكات گەمژەكردنی كۆمەڵگا و كرینی ولای توێژێك لە كەسانی قەڵەمفرۆش بتوانێت سەركەوتوو بێت. بەواتە لە كۆمەڵگای ووشیار و تێگەیشتوودا زۆر ئەستەمە سەرۆك بتوانێت نەخشەرێگای سیاسی خۆی بسەپێنێت بە سەر جەماوەردا، بۆیە كاركردن لە سەر تێكدانی شیرازی كۆمەڵایەتی و داروخانی بەها و پرنسیپە پیرۆزەكان، دامەزراندنی سیستمێكی میدوكراسی دەبێتە بەرنامەی سەرەكی كاركردنی.

   كاتێك، كە سیستمی سیاسی دەبێتە سیستمێكی خێزانی، تەواوی دامەزراوەكانی پەیوەست بە پەیوەندی نێوان خەڵك و دەسەڵاتیش دەبنە دامەزراوەی خێزانی. لەم دۆخەدایە، كە حزبی كوردی دەگاتە قۆناغێك، هیچ دنیابینی و قەزیە و هزر و بەرنامەیەكی نیشتمانی نامێنێت. لە پێناو مانەوەیدا زیاتر ملكەچی وڵاتانی داگیركەر دەبێـت. لەم بارەدایە، كە خەڵك بە تەواوەتی متمانە و باوەری بە حزب نامێنێت، ئەگەر بۆیشی نەروخێت ئامادەی بەشداریكردنی لە پرۆسەی هەڵبژاردن و شەرعیەتدان بە حزب نامێنێت.

    لە واقعدا ئەم واقعە لە دەرئەنجامی لاوازی ووشیاری كۆمەڵگا و ملكەچبوونی بۆ بەردەوامبوون بە ژیانی كولەمەرگی دەخوڵقێت، لەم روەوە فیرعەون قسەیەكی زۆر ماناداری هەیە، كە دەڵێت: من نەمووت خودام تا ئەو كاتەی میللەت بۆخۆیان كرنۆشیان بۆ بردم و كردمیان بە خودای خۆیان.

    جیهان بە گشتی لە ئەمرۆدا لە دۆخێكی زۆر ناجێگیر و هەستیار و قەیراناویدا ژیان دەگوزەرێنێت. رەنگە ئەم ساتە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا زۆر بە دەگمەن دووبارە بوبێتەوە. پێشبینیەكان بۆ دۆخی ژیان لە چەند ساڵی نزیكی داهاتوودا زۆر مەترسیدار و دژوارە. مەترسیەكانی شەڕ تێكەڵ بە مەترسی سەرهەڵدانی برسێتی و قاتوقری و تێكچونی ژینگەی زەوی و گۆڕانی كەش و هەوا دەبێت. بەواتە قەیرانێكی ستراكچەری هەڕشە لە سەر مانەوە و بەردەوامبوونی ژیانی مرۆڤایەتی بە گشتی دەكات. لەم واقعدا وڵاتانی پێشكەوتوو و گەلانی وشیار زۆر بە جدی ئەم مەترسیانە وەردەگرن و خۆیان بۆ رووبەرووبونەوەی ئامادە دەكەن، هەر وڵاتێك لەمانە بەرنامە و ستراتیجی خۆی بە پێی توانایی بەرانگاربوونەوەی ئامادە دەكات. هاوكات گەلانی دواكەوتوو و بێ ئاگا و بێ گوێدانە هەموو ئەو مەترسیانە سەرقاڵی گلەی و گازندەكردنە لە دەسەڵاتە تۆتالیتار و گەندەڵەكانیان. هەر ئەمەیش هۆی سەرەكی ئەوەیە، كە بەردەوام ئەم گەلانە دەبنە قوربانی یەكەمی رووداو و كارەساتە گەورەكان. كەمی وشیاری و نزمی عەقڵی چارەسەری بۆ قەیران و كێشەكانیان و خوێندنەوەی ناتەندروست بۆ پرۆسەی چارەسەری كێشە و قەیرانەكان لە ریشەوە، هۆیەكی سەرەكی نەهامەتیەكانی ئەم گەلانەیە. لەم بازنەیەدا ئێمەی كورد قوربانی دەستی نەیاران و سەركردە لۆكاڵیەكانی خۆمان و كەمی وشیاری و نزمی عەقڵی گشتین.

    دروستبوونی قۆناغێكی نوێی شۆرشی پیشەسازی، هاوشان لە گەڵ سەرهەڵدانی قەیرانێكی ئابووری ستراكچەری، گەیشتنی چەند هێزێكی ئابووری، سیاسی، سەربازی نوێ وەك چین و روسیا بە بازنەی لوتكەی دەسەڵاتی جیهان و ركەبەرایەتیكردنی ئەمریكا و رەتكردنەوەی سیستمی تاك جەمسەری ئەمریكا، هۆی سەرەكی داروخانی سیستمی جیهانی و لەقكردنی پێگەی باڵای ئەمریكایە لە لوتكەی ئەو سیستمە جیهانیە. داروخانی پایەكانی سیستمی نێودەوڵەتی و دروستبوونی جۆرێك لە ئەنارشیزمی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری، بارودۆخێكی زۆر تایبەت و هەستیاری بۆ تەواوی گەلانی جیهان خوڵقاندوە، جیهان لە قۆناغی راگواستندا بارێكی خوڵقاندوە، هەل و مەترسیەكان بۆ تەواوی گەلانی جیهان هاوشانی یەكتر بوونیان هەیە. بەرجەستەبوونی گۆڕانكاری لە سیستمی سیاسیدا تەنیا گۆڕان لە سیستمی ئابووریدا ناخوڵقێنێت، بەڵكو تەواوی سیستمی كۆمەڵایەتی و شێوازی ژیانكردنیش دەگۆرێت. لەم دۆخەدا پێویستە لە سەر گەلان لە سەر ئاستی تاك و كۆمەڵگا و سیستمی فەرمانرەوای خۆی بۆ ژیانكردن لە گەڵ ئەو گۆڕانكاریانەدا ئامادە بكات. دەرهاویشتەكانی قۆناغەكانی پێشووی شۆرشی پیشەسازی و سیاسەتی وەحشیگەرای سەرمایەداريی لە ئەمرۆدا بوەتە هۆی پیسبوونی ژیگە و سروشت بە شێوەیەكی زۆر مەترسیدار، كە هەرەشەیەكی زۆر جدیە لە سەر ئایندەی ژیانكردن لە سەر گۆی ئەم زەویە. لەمانەیش مەترسیدارتر ئەوەیە زۆربەی ئاماژەكان ئەوە دەسەلمێنن، كە لە ئەمرۆدا پرۆسەی هەڵگیرسانی شەڕ و نەهامەتی و نەخۆشی و . . تاد، سیاسەتێكی ستراتیجی سەرمایەداری بێت بۆ كەمكردنەوەی قەبارەی مرۆڤ لە سەر ئەم هەستارەیە. هەندێك لە توێژینەوەكانی بواری سروشت و ژینگە باس لە بەرجەستەبوونی جۆرێك لە گۆڕانكاری لە كەش و هەوای زەوی دەكەن، كە رەنگە ببێتە هۆی دروستبوونی چەندین كارەساتی گەورەی هاوشێوەیی سۆنامی و ژیانی بەشێكی زۆر لە مرۆڤەكان بخاتە مەترسیەوە. رەنگە زۆر ناوچە و وڵات، كە تا ئەمرۆ ژینگەیەكی باش بە پیتی هەیە بۆ ژیانكردن لە ئایندەیەكی نزیكدا بە تەواوەتی خاپوور بێت یان بكەوێتە ژێر ئاوەوە، هەندێك وڵاتیش بەهۆی وشكەساڵیەوە ژیان و گوزەران تیادا زۆر دژوار و نارەحەت بێت.

    لە بواری گۆڕانكاریە سیاسیەكاندا سەركەوتنی هێزی نوێی جیهانی و بوونی بە ركەبەرێكی بەهێزی ئەمریكا لە لوتكەی دەسەڵاتی جیهانی تاك جەمسەری چەندین ناوچەی جیهانی كردوەتە كەلەبەری دروستبوونی شەڕ و پێكدادان. لەم گۆڕانكاریانەدا وڵاتان بە گشتی بەرەو دابەشبوون لە نێوان دوو بەرەی هێزدا خۆیان ساغ دەكەنەوە. بەرەی ئەمریكا – بەریتانیا و بەرەی چین و رووسیا. دیارترین ئەو ناوچانەی بوونەتە خاڵی پێكدادانی ئەم هێزانە، رۆژانە دۆخی ناكۆكیەكانیان زیاتر بەرەو توندبونەوەو و بەرجەستەبوونی گرژی زیاتر دەچن، هەندێك لەم ناوچانە راستەوخۆ و ناراستەخۆ گەیشتونەتە دۆخی شەڕ، بە نمونە ئۆكرانیا و سوریا و یەمەن، تا ئاستێكی نزیك عێراقیش، هەندێگ ناوچەیتریش لە لێواری هەڵگیرسانی شەڕەكەدان وەك دەریای باكوری چین.

    ململانێی زلهێزەكان لە خۆرهەڵاتی ناوەراست زۆر ئەستەمە بە بێ شەڕ و كارەسات كۆتای بێت، هەرچی بەرەی رووسیا -چینە بەردەوام لە پێشرەوی و زیاتر سەغڵەتكردنی بەرەی ئەمریكادان. بە تایبەتی لە سوریا و عێراق لە رێگای ئێرانەوە دەسەڵاتی بەرەی ئەمریكایان بە شێوەیەك سنوردار كردوە، مەترسی داروخان و پاشەكشێی لێدەكرێت، بەڵام لەواقعدا مەترسیە گەورەكە لەوەدایە زۆر ئەستمە ئەمریكا و بەریتانیا دەست لە خۆرهەڵاتی ناوەراست هەڵگرن بۆ بەرەی چین-رووسیا-ئێران، چونكە ئەم ناوچەیە بۆ ئەمریكیەكان ئەوەندە گرنگە، رەنگە بە شكستێهنانیان تیادا نەك تەنیا رۆڵی رابەرایەتی زەوی لە دەست بدەن، بگرە نەتوانن وەك جەمسەرێكی هێز لە هاوشانی چینیشدا لە سیستمی نوێی جیهانیدا بمێننەوە، بۆیە من پێموایە ئەمریكیەكان، ئەگەر شەڕی جیهانی سێیەمیان هەڵگیرساندبێت، دەستبەرداری خۆرهەڵاتی ناوەراست نابن. لەمەر بەڵگەكانی گرنگی ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەراست بۆ ئەمریكا هەندێك لە بیرمەندانی سیاسی جیهانی پێیانوایە، لە بنەرەتدا هەڵگیرسانی شەڕی ئۆكراینا و گوشارەكانی ئەمریكا لە سەر چین لە رێگای تایوانەوە بۆ دورخستنەوەیانە لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەراست. بەم بۆچونە بێت لەو ساتەدا گرنگی ناوچەی خۆرهەڵات لە پلەی یەكەمی ململانێی نێوان زلهێزەكانە. چڕبوونەوەی ناكۆكیەكان لەم ناوچەیە ئاماژەن بۆ گرنگی خۆرهەڵاتی ناوەراست لە وێناكردنی ئایندەی سیستمی نێودەوڵەتی و شێوە و ستراكچەری پەیوەندیە نێودەوڵەتیەكانی قۆناغی داهاتووی سیستمی نێودەوڵەتی نوێ و فۆرمی ژیانكردن لە تەواوی بوارەكانی سیاسەت و كۆمەڵایەتی و ئابووری و كەلتوری.

     لە بازنەی دووەمی شەڕ و پێكدادانە نیودەوڵەتیەكان لە ئەمرۆدا زۆر بە روونی دەستێوەردانی هەردوو وڵاتی هەرێمایەتی گەورەی وەك ئێران و توركیا بەردەوام زیاتر لە كشاندان بۆ دەستپێشخەری لە داگیركردنی عێراق و ڵاتانی ناوچەكە. ئێرانیەكان لە گەڵ ئەوەی لە ئەمرۆدا بە هۆی یەكانگیربوونی قەیرانی سیاسی و ئابووری لۆكاڵی لە گەڵ توندبوونەوەی شەڕ و ناكۆكیە دەرەكیەكانی توشی جۆرێك لە پشێوی و راپەرینی جەماوەری گەلەكەی بوەتەوە، كە پێشبینی، تا ئاستی رووخانی رژێمەكە، بۆی دەروات، بەڵام هەر سورن لەسەر پرۆسەی هەناردەكردنی شۆرشی ئیسلامی بۆ دەرەوەی سنورەكانی خۆیان و سەپاندنی ئەجندای ئێرانیزم بە سەر تەواوی گەلانی خۆرهەڵاتی ناوەراستدا. لە لایەكیترەوە توركەكان زۆر بە خێرایی و چڕی كار لە سەر كشان بەرەو هەموو ئەو ناوچانە دەكەن، كە پێشتر گەرای سیاسیان لێدا داناوە. ئێرانیەكان لە چەندین وڵاتی ناوچەكە پێگەی سەربازی بەهێزیان هەیە دیارترینیان، عێراق و سوریا و لوبنان و یەمەنە. لە عێراقدا راستەوخۆ كەوتوەتە بەرامبەر ئەمریكا و شەڕی هەژمونی نێوانیان بەردەوام لە تەشنەكردن و فەراوانبووندایە. من بۆخۆم پێموایە لەم شەڕەدا ئێرانیەكان سەركەوتوو نابن و ناچار دەكرێن بە كشانەوە. هاوكات لە بەرەی توركیادا چەندین بنكەی سەربازی توركیا لە باشوری كوردستان دامەزراون و هەندێك لە پێشبینیەكان بۆ ئەوە دەچن، كە توركیا لە ساڵی 2023 دا بەرنامەی داگیركردنەوەی ولایەتی موسڵ دووبارە بكاتەوە، لەم پرۆسەیەشدا شەریكی لۆكاڵی هەیە. لێرەیشدا من بۆخۆم پێموایە توركەكانیش لەم ستراتیجەیاندا سەركەوتوو نابن.

    ساڵی 2023، هەموو پێشبینیەكان پێمان دەڵێت ساڵی برسێتی و شەڕ و نەهامەتیە بۆ تەواوی گەلانی جیهان و بۆ ئێمەی كوردیش كارەسات دەبێت، لە مەیش سەمەرەتر ئەوەیە تا ئەم ساتەیش دەسەڵاتی كوردی تەنانەت قسیەكیشیان بۆ خەڵك نیە، وەك ئەوەی خۆی بۆ ئەوە ئامادە بكات، كە كارەساتەكە خوڵقا ئەم هەڵیبێت و میللەتەكەی گورگان خوارد بكات.

    زۆرێك لە وڵاتانی دواكەوتوو وەك ئەزعەفولئیمان هانی گەلەكەیان دەدەن، كە بە هەموو شێوەیەك دانەوێڵە تۆو بكەن و كشتوكاڵ بكەن و خۆیان بۆ رووبەرووبنەوەی برسیێتی لە سەر ئاستی گشتی ئامادە بكەن. رەنگە كەسانێك هەبێت تا ئەمرۆ ئەم بۆچونەیان بەلاوە ناواقعی بێت من تەنیا ئەوە دەڵێم لە ساتی داخستنی سنورەكانی وڵاتانی دەوروبەر لە سەر كوردستان بە تایبەتی توركیا چی روو دەدات، ئێمە ئەزمونی داخستنی پێشوترمان هەیە و كاریگەریەكەیمان بینیوە. داخستنی سنورەكان لە نێوان وڵاتاندا لە ساڵی 2023ەوە تەنیا بە هۆی سیاسەتەوە نیە، بەڵكو هاندەر و پاڵنەری ئەم برسێتی و نەهامەتیەیە، كە پێشبینی دەكرێت روو لە تەواوی مرۆڤایەتی بكات.

     پوختەی سەرنج گۆڕانكاریەكی گەورەی ریشەی بەرێوەیە، مرۆڤایەتی لە تەواوی مێژووی خۆیدا نەیبینوە، مەزنی و قوڵی ئەم گۆڕانە ئەو بارەی خوڵقاندوە تەنیا میللەتانی پێشكەوتوو و گەلانی وشیار لە جەوهەر و ئاراستەی گۆڕانكاریەكان تێبگەن. لەم پرۆسەی گۆڕاندا چەندین هێزی گەورە توشی روخان و شكست دەبن، هاوكات ئەستێرەی چەندینی تر لە هەڵاتنەوە نزیكن. ئەو گەلانەی لە پێشەوەی شەمەندەفەری گۆڕانكاریەكانن، دەتوانن بە باشی دۆخی نوێی جیهان و ئاراستەی رووداوەكان بخوێننەوە، بۆیە زۆر جدین لە خۆئامادەكردن بۆ رووبەرووبنەوەی مەترسیەكان و دانانی بناغەی خۆیان لە واقعێكی تەواو گۆڕاو و نوێدا. گەلانی وشیار و دەسەڵاتی نیشتمان پەروەر لەم قۆناغەدا زۆر بە راشكاوانە و لەخۆبردەیەوە كار بۆ یەكخستنی بیرو دنیابینی و جوڵانەوەی سیاسی و خواستەكانی دەكات. كار لە سەر یەكریزی و یەكخستنی بەرەی ناوخۆی و بەرەی دەرەكی دەكات. بە باشی یاسا و رێساكانی گەمە سیاسیەكانی جیهانی نوێ دەخوێنێتەوەو و شەنوكەوی بۆ دەكات. گەلانی نەزان و دەسەڵاتی نارەشید خۆیان و میللەتەكەیان بەرەو نەهامەتی و كارەسات راپێچدەكەن.

      سەرمایەداری لە قۆناغی وەحشیگەرایدا، توشی قەیرانێكی ئابووری ستراكچەری دەبێتەوە. لەم قۆناغەدا بۆ رووبەرووبونەوەی قەیران و كێشەكانی پرۆسەی داهێنانی میدوكراسی وەك سیاسەتێكی نوێ بەرجەستە دەكات. بەواتە سیستمی هیچ و پوچی لە كرۆكدا داهێنانێكی سەرمایەداریە، لە گەڵ ئەوەی لە واقعدا تەنیا پرۆژەیەكی سیاسیە بۆ خوڵقاندنی جۆرێك لە ناجێگیری و فەوزا و قەیران، بەڵام ئەم وەك هزرێكی سیاسی سەردەمیانە هەڵسوكەوتی لە گەڵدا دەكات. لە مەر ئەم داهێنانە ئالان دۆنو دەڵێت: مەرجی سەرمایەداری لە قۆناغی قەیراندا ئەوەیە، كە مرۆڤایەتی لە لیتاوی سیستمێكی هیچ و پوچیدا نگرۆ بكات، وایلێبكات بە بێ ئاگایی بەهەموو توانایەكیەوە بۆخۆی بەدوای هیچ و پوچیدا بگەرێت. لە پرۆسەی دامەزاراندنی میدوكراسیدا سەرمایەداری پێویستی بە كەسانی لێهاتوو و خاوەن بەهرە و عەقڵی داهێنەرانە نیە، بەڵكو پێویستی بەو عەقڵانەیە، كە لە پرنسیپ و بەها مرۆیەكان دابراون و توانای تەفرەدان و هەڵخەڵەتاندنی خەڵكیان هەیە بۆ بەرژەوەندی سیستمی هیچ و پوچی. ئەم عەقڵانە لە واقعدا دەبنە سەرمایەیەكی گرنگ لە قۆناغی وەحشیگەرایدا. دوای دامەزراندنی پایە سەرەكیەكانی سیستمی هیچ و پوچی، قۆناغ بە قۆناغ كار لە سەر بە میدوكراسیكردنی تەواوی ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و كەلتوری . . تاد، دەكەن. لەم قۆناغی وەحشیگەرایدا بازاری راستەقینەی سەرمایەداری دەبێتە بازارێكی تەواو هیچ و پوچ. یاسا و رێسا و پرنسیپ و بەهای تایبەت بە خۆی دەبێت. هەموو شتێك لەم بازارەدا نرخی مادی هەیە و سەودای پێوە دەكرێت، لە كەرەسە مادیەكانەوە تا باوەر و سرووت و شوناس و ئاین و نەتەوەو ویژدان. . تاد.

     بەردەوامبوون لەسەر ئەم ئاراستەیە تا دەگاتە ئەو دۆخەی تەوای تاكەكانی كۆمەڵگا یان لانی كەم زۆرینەی رەهای تاكەكان دەكاتە شمەكێكی ئاسای و لە تەواوی بەها و برنسیپ و پیرۆزیەكانی نیشتمان و ئاین و باوەر و كۆمەڵایەتیەكان دایدەماڵێت. بە ئەنجامدانی ئەم پرۆسەیە كار لە سەر گۆڕینی سروشتی خێزان دەكات، بگرە بە ئاراستەیەكدا كار لە سەر هەڵوەشاندنەوەی دەكات. دەرئەنجام كۆمەڵگا لە واقعی خۆی دادەماڵێت و بەرەو داروخانێكی مۆڕاڵی مەترسیداری دەبات. ئەمە لوتكەی میدوكراسییە، ئەو قۆناغەیە، كە سەرمایەداری و پاشكۆكانی لە سەر ئاستی جیهان كار بۆ سەرخستن و سەپاندنی دەكەن.

    تەواوی ئاماژە و دنیابینیەكان لە سەر ئەوە كۆكن، كە سەرمایەداری لەم قۆناغەدا بە بێ بەرجەستەكردنی سیستمی هیچ و پوچی توانای بەردەوامبوونی بەم پێگە و دەسەڵاتەی ئێستای، كە لە لوتكەی دەسەڵاتی جیهاندایە نامێنێت.

پۆپۆلیزم و میدوكراسی

    پۆپۆلیزمی نوێ لە ئەمرۆدا زۆر بە خێرایی لە گەشەكردن و تەشنەكردندایە، بەشێوەیەك خەریكە دەبێتە شوناسی هزری ئەمرۆی وڵاتانی رۆژئاوا بە گشتی و ئەوروپا بە تایبەتی. ئەم رەوتە هزریە، كە دەرهاویشتەی قۆناغی قەیرانی سەرمایەداریە و هاوكات لە منداڵدانی بیروباوەری راسترەوەكانی رۆژئاواوە دەرچووە، لە ژینگەی میدوكراسیدا زۆر بە خێرایی گەشە دەكات. بەوەی سەرەكیترین و بەهێزترین ئامرازەكانی پۆپۆلیستی یاریكردنە بە هەست و سۆزی جەماوەر، لێرەدا خوڵقاندنی فەزایەكی دواكەوتووی كۆمەڵایەتی و سیستمێكی سیاسی هیچ و پوچی زەمینەی گەشەكردن و پێشكەوتن بۆ پۆپۆلیزم زۆر بە پیت تر دەكات. لە سێبەری كۆمەڵگایەكی دواكەوتوو و سیستمێكی سیاسی میدوكراسیدا پۆپۆلیست و فاشیزم و نازیزمە نوێكان زۆر بە باشی توانای گەمەكردنی سیاسیان دەبێت و بواری یاریكردنیان بە عەقڵ و هەستی گشتی زۆر بە باشی و رەوانی بۆ دەرەخسێت. لەم قۆناغەدا دەتوانن هەموو هەوڵ و ئاراستەیەكی وشیاركردنەوەی كۆمەڵگا راگرن و هەموو پرۆسە و پرۆژەیەكی ریفۆرمخوازی كۆمەڵایەتی و سیاسی ئیفلیجی بكەن.

    میدوكراس بە پێوەری توێری، كار لە سەر هەڵگێرانەوەی یاساكانی پێشكەوتنی مادی جەدەلی دەكات. ئەو یاسا مادیەی پێیوایە گۆڕانكاریە چەندایەتیەكان لە درەئەنجامی كەڵەكەبونی گۆڕانكاریەكان دەگەنە ئاستی تەقینەوەو گۆرانكاری چۆنایەتی دەخوڵقێنن، رەت دەكەنەوەو پێیانوایە ئەمە یاسایەكی ناراستە، لە بەرامبەردا پێیانوایە سروشت و سایكۆلۆجیای مرۆڤ مەحكومە بە راهاتن، بەواتە میدوكراسیەكان گرەو لە سەر ئەوە دەكەن، كە مرۆڤ مەحكومە بە راهاتن، دەرئەنجام سایكۆلۆجیای مرۆڤ وایە لە گەڵ ئەمری واقعدا خۆی دەگونجێنێت و رادێت، بەواتە لە گەل ئەو سیستم و واقعەی بەسریدا دەسەپێنرێت رادێت و قبوڵی دەكات. یەكێك لە خاسیەتەكانی سیستمی هیچ و پوچی ئەوەیە، كە لە پراكتیكدا و لە پرۆسەی سەپاندنی ئەجندای سیاسی خۆیدا هیچ باوەرێكی بە هێنانەوەی بیانو نیە، بۆ رووبەرووبنەوەی هەر ئەگەرێكی پێچەوانەی ئەجنداكانیان و هەر هەڵوێستێكی نارەزای لە سیاسەتی میدوكراسەكان، كار لە سەر هێنانەوەی بیانوی پێچەوانە دەكات. بۆ نمونە لە وڵاتانی دواكەوتوو، كە باس لە گرنگی و پێویستی دیموكراسی راستەقینە و ئازادی بیرو را دەكەیت، ئەو بیانوی نەگوجانی دیموكراسی لە گەڵ واقعی كۆمەڵایەتی و سیاسی ئەم وڵاتەنە دێنێتەوە، لە سەر ئاستی گشتیش كەوتوەتە بانگەشەكردن بۆ ئەو، كە دیموكراسی بۆ واقعی ئەمرۆ گونجاو نیە و ئازادی بیرورا بە هۆی دواكەوتووی كۆمەڵگا و نزمی ئاستی وشیاری گشتیەوە،  زیان بە پرسە هەستیار و ژیاریەكانی مرۆڤایەتی دەگەیەنێت. ناراستەوخۆ كار لە سەر ئەوە دەكات، كە باوەر بە جەماوەر بێنێت، لە سێبەری ئەنارشیزم و ناجێگیری و ئەو دۆخە قەیراناویەی ئەمرۆ بەرجەستەبووە، دیموكراسی و ئازادی بیرورا دەبن بەربەست لە بەردەم چارەسەری قەیرانەكان و پێشكەوتنی كۆمەڵگا و گەیشتن بە ئامانجە پیرۆزەكانی نەتەوایەتی و نیشتمانی.

عەقڵ و ووشیاری دوژمنی میدوكراسین

    لە دنیابینی بیداگۆجیدا، سوكرات جەغت لە سەر ئەوەدەكاتەوە، كە لە واقعدا سێ پایەی سەرەكی بۆ پاوەنكردنی باوەریی تاك و كۆمەڵگا هەیە، ئەویش (عەقڵانیەت، راستگۆی، جوڵاندنی سۆز). لە راستیدا نە پۆپۆلیستەكان و نەمیدوكراسەكان پێویستیان بە عەقڵ و راستگۆی نیە، و بە بەرنامە كار لە سەر جوڵاندنی سۆزی تاك و جەماوەر بە مەبەست و بە ئاراستەی بەرژەوەندیەكانی خۆیاندا دەكەن. سیاسەتی تەفرەدان و بەلارێدابردنی تاك و جەماوەر لە رێگای ختوكەدانی هەست و سۆزیەوە بە ناو بۆ بەرژەوەندی گشتی و بەرگریكردن لە ماف و خواستەكانی گشتی، بەڵام لە جەوهەردا ستراتیجێكی پۆپۆلیزم و هیچ و پوچەكانە بۆ تەفرەدانی جەماوەر و سەرخستنی ئەجندای سیاسی خۆیانە. ئەوكاتەی دەسەڵاتێكی میدوكراس و ئۆپۆزسیۆنێكی پۆپۆلیست لە كات و جێگایەكدا یەكانگیر دەبن، كارەسات دەخوڵقێت. تەواوی بەهاكانی مرۆڤدۆستی و ژیانی شەرفمەندانە دەكەوێتە ناو زەلكاوی سیاسەتێكی زۆر قێزەون و بێ ئاكار. لە ئەمرۆدا سەرمایەداری، كە بۆ خۆی داهێنەری هەردوو رەوتی هزری سیاسی پۆپۆلیستی و میدوكراسیە، بەردەوام كار لە سەر پێشخستنی ئامرازەكانیان دەكات، تا دەگاتە لوتكەی هیچ و پوچی و تەواوی مرۆڤایەتی لە عەقڵ و دنیابینیەكی تەندروست دادەماڵێت. لەم بوارەدا بەكارهێنانی شێوازی داهێنانی چیرۆكی نامۆ و تیكەڵكردنی بە باوەرداری، یەكێك لە هەرە ئامرازە كاریگەریەكانی میدوكراس و پۆپۆلیستەكانە لە كۆمەڵگا دواكەوتوەكاندا. ئەم فۆرمە لە كاركردن لە كرۆكدا شێوازی كاری پیاوانی ئاینیە، ئەوان بە هۆی دەوڵەمەندی پەرتوكە پیرۆزەكانەوە لەم جۆرە چیرۆكانە، زۆر بە ئاسانی دەتوانن كار بەم فۆرمە بكەن. هاوكێشەی ئەم پرۆسەیە لە نێوان كەسانی خاوەن عەقڵً و بەهرەی هەڵخەڵەتێنەر و خەڵكی سادە و كەم ووشیار بەرجەستە دەبێت. خەڵكانی هەلپەرستی خاوەن عەقڵ و مەعریفە لە رێگای داهێنانی چیرۆكی درۆزنانە و ناراست و تەزویركردنی هەقیەقەتەكان كار لە سەر تەفرەدای خەڵكانی سادە و بێ مەعریفە دەكەن.

    میدوكراسی وەك تیۆر داهێنانێكی رۆژئاواییە، بەڵام لە پراكتیدا كاریگەریەكانی لە سەر واقعی سیاسی وڵاتانی دواكەوتوو زۆر دژوارتر و توندترە. بەواتە ولاتانی دواكەوتوو بۆ خۆیان داهێنەری ئەم تیۆرە نین، بەڵكو وەك هەموو پرۆژە ئایدیۆلۆجیاكانی سەدەی بیستەم لە وڵاتانی رۆژئاواوە هاوردەیان كردوە. لە واقعی سیاسی و كۆمەڵایەتی كوردستان یەكانگیر بوونی دەسەڵاتێكی میدوكراس و ئۆپۆزسیۆنێكی پۆپۆلیستی بێ پرۆژەی هزری دۆخێكی خوڵقاندوە لە هیچ كون و كەلەبەرێكی ئەم زەویدا هاوشێوەی نیە. بە گوزارشتی جەماوەری، هیچ پێناسە و ناوێكی سیاسی نیە، بەڵكو هەموو ماناكان لە چوارچێوەی واقعێكی مافیای و جۆرێك لە بێسەروبەرەی و تاوانكاری باس دەكرێت.

گەمەی میدوكراسی

      سەرمایەداری لە قۆناغی وەحشیگەرایدا بە تەواوەتی لە ویژدان و مرۆڤدۆستی دادەبرێت. تەنانەت ئامادەیە كار لە سەر كۆتایهێنان بە ژیانی سێ بەشی مرۆڤایەتی بێنێت، لە پێناو بەردەوامی خۆیدا. لەم بوارەدا ئێسستا سیاسەتی كاركردن بۆ هێشتنەوەی یەك ملیار كەس (پرۆژەی ملیاری زێرین)، بە هەڵگیرسانی شەڕێكی جیهانی بوەتە ستراتیجی سەرەكی سەرمایەداری. بۆ ئەم مەبەستەیش پێویستی بە هەڵگەرانەوەی راستیەكان و تەفرەدانی دەیان میللەت و ووڵات هەیە. لەمە كارەساتر ئەوەیە سەرمایەداری ئەم پرۆسەیە وەك گەمەیەكی سیاسی دەبینێت و كاری لە سەر دەكات. بەواتە ئەم تاوانە دەكاتە چیرۆكێكی زۆر ئاسای و گیانی مرۆڤ دەكاتە شمەكێكی ماوە بەسەرچوو. لە پرۆسەی دامەزراندنی سستمی هیچ و پوچیدا ئەم گەمەیە یاسا و رێسا و تایبەتمەندی خۆی هەیە. یاسا و رێسایەك لە گەڵ ئەوەی نەنوسراوەتەوەو و نانوسرێتەوە، بەڵام كاریگەری و بریارەكانی نەك هەر رەتناكرێتەوە، بگرە زۆر بە خێرایی و بێ لێكدانەوە دەبێت جێبەجێ بكرێت. ئەم گەمەیە زۆرجار بەرگی پیرۆزیەكان و مرۆڤدۆستی لە بەر هیچ و پوچەكان دەكات. بەشداریكردنی میدوكراسەكان لە هەندێك سرووت و چالاكی مرۆڤدۆستی وەك چالاكیە(هونەریەكان، خێرخوازیەكان، كەلتوریەكان، . . تاد). بەكارهێنانی هەموو رێگایەكی خۆبردنەپێشەوە بە بێ شەرمكردن. پیاهەڵدان و وەسفكردنی كار و چالاكیە شكستخواردو گەندەڵەكانی دەسەڵاتی خاوەن هەژمونی سیاسی و ئیداری لە پێناو رازیكردنیان و دەربرینی ولای كوێرانی خۆی بۆ ئەو دەسەڵاتە. ئەم سرووتە كۆمەڵایەتیە لە واقعی میدوكراسی باجی زۆر گەورەی بۆ ئەو كەسانە هەیە، كە ئامادە نین ببنە بە شێك لە پرۆژەی هیچ و پوچی. كاتێك كەسێك رەخنە لە دەسەڵات و سەركردەكان دەگرێت و ئامادە نیە دەستخۆشیان بۆ كارە شكستخواردوو و چەوتەكانیان لێ بكات، كەمترین باج ئەوەیە دەركرێت و نانبراوی دەكەن، ئەم باجە لە هەندێك باردا دەگاتە ئاستی سزدانی زۆر توند تا كوشتن و تیرۆركردن. لە سستمی هیچ و پوچیدا یاسا نوسراوەكان تەنیا بۆ جوانكاری و رواڵەتیە، لە واقعدا هیچ كات كاری پێناكرێت، تەنیا لەو دەمانەدا نەبێت، كە لە بەرژەوەندی دەسەڵاتدارانەدا بێت. لەم گەمەیەدا بەوەی یاساكانی میدوكراسی روون نیە و تەمومژاویە هاوكات گەمەكەیش روون نیە و تەمومژاویە، بەواتە دانانی ئەم گەمیە بۆخۆی گەمەیەكیترە.

لە سایەی دەهری دوونپەروەر

ئەمێستە لەك لە لەك دەدوێ

بە كۆڵێ كلكەوە رێوی لە گەڵ

كەوڵی دەڵەك دەدوێ *

                                 موعتەسەم نەجمەدین

بەشی یەكەم

پێشەكی

    لە گەڵ بڵاوبونەوەی كتێبی سستمی هیچ و پوچی بیرمەند و فەیلەسوفی كەنەدی (ئالان دۆنۆ) لە ساڵی 2015، میدوكراسی وەك كێڵگەیەكی نوێی توێژینەوەی سیاسی بوەتە جێی باس و خواس و مشتومری زۆرێك لە بیرمەندان و سیاسەتمەداران و چالاكاوانی سیاسی و مەدەنی لە سەر ئاستی جیهان. بڵاوبونەوەی ئەم دیاردەیە بە شێوەیەك، كە هەموو كون و كەلەبەرێكی ژیانی ئەمرۆی لە تەواوی جبهاندا گرتوەتەوە، بوەتە باسێكی سەرنجراكێش و زۆر هەستیار. دۆنۆ وەك دنیابینیەكی هزری باس لەم دیاردەیە دەكات و پێیوایە پێویستە لە رێگای توێژینەوەی سیاسیەوە شەنوكەو بۆ میدوكراسی بكرێت. هاوكات بوونی ریشەیەكی هزری سیاسی بۆ سیستمی هیچ و پوچی وایكردوە، كە پێویستە هەموو میللەتێك بە پێی واقعی سیاسی و كۆمەڵایەتی توێژینەوەی ئەم باسە بكات. سروشت و بنەماكانی دامەزاراندنی ئەم سستمە لە وڵاتانی رۆژئاوای پێشكەوتوو جیاوازی هەیە لە سروشت و بونیەی لە وڵاتانی تۆتالیتار و وڵاتە دواكەوتوەكان.

    دۆنۆ لەم توێژینەوەیەدا بە وردی باس لە هۆیەكان و ژینگەی دروستبوونی میدوكراسی یان سستمی هیچ و پوچی لەسەر ئاستی گشتی دەكات. ئەم پرسە لەگەڵ ئەوەی ریشەیەكی مێژووی هەیە و لە زۆر سات و جێگادا بە درێژایی مێژوو دروست بوەتەوە، بەڵام وەك دیاردە بووە بە سیما و شوناسی ئەم سەردەمەی ئەمرۆ. ئەم دیارەدایە لە قۆناغی راگواستن و پەرینەوەی مرۆڤایەتی لە سەردەمێكەوە بۆ سەردەمێكیتر و لە سستمێكی نێودەوڵەتیەوە بۆ سستمێكی نێودەوڵەتی نوێ زەمینەی دروستبوون و گەشەكردنی زۆر بەباشی بۆ رەخساوە. لە جەوهەردا میدوكراسی ستراتیجێكی سەرمایەداریە، قۆناغی وەحشیگەرايی سەرمایەداری خوڵقێنەری ئەم سستمەیە و بە بەرنامە بۆ بەرژەوەندی خۆی دایرشتوەتەوە.

 میدوكراسی لە وڵاتانی دواكەوتوو تایبەتمەندی خۆی هەیە، كاریگەری ژینگەی دواكەوتووی لە سەر بونیادی ئەم دیاردەیە زۆر بە چڕی خوڵقاوە. لە كوردستاندا، تەنانەت زیاتر لە وڵاتانی دواكەوتویش بەهۆی نەبوونی دامەزراوەی دەوڵەت و چاندنی چەندین تۆوی دووبەرەكی و گەندەڵی لە لایەن دەوڵەتانی دەوروبەر و سەركردەی ئینتهازی و خۆپەرستەوە زۆر زیاتر داشۆراوەتە ناو ژیانی گشتیەوە. هاوكات چەند هۆیەكی تایبەت وایكردوە، كە زۆر لە وڵاتانیتر زیاتر تەشنەی بكات، بەڵام بەهۆی ئەوەی ئەم دیاردەیە لەم قۆناغەدا لە كارگەكانی رۆژئاوەوە خوڵقاوە، پێویستە سەرەتا لە هەناوی ئەو كۆمەڵگایانە و دنیابینی بیرمەندانی رۆژئاواوە بە دوای مانا و سروشتی ئەم دیاردەیە بگەرێین.

       توێژینەوە لە مەر سروشت و بونیادی میدوكراسی لە وڵاَتانی دواكەوتوو بە گشتی و لە وڵاتێكی وەك كوردستان ونبوودا، كارێكی وا ئاسان نیە. ئەم توێژینەوەیە دەشێت وەك هەوڵێك بۆ تێگەیشتن لە واقعی میدوكراسی لە كوردستان و وڵاتانی دواكەوتوو تەماشا بكرێت.

      سستمی هیچ و پوچی یان میدوكراسی لە ئەمرۆدا نەك وابەستەی قۆناغی راگواستنی مرۆڤایەتی یە، لە سەر داروپەردوی داروخانی سستمی كۆمەڵایەتی و سرینەوەی بەهاكانی قۆناغی پێشوو كار لە سەربونیادنانەوەو دروستكردنی وقعێكی نوێ دەكات، كە لە گەڵ بارودۆخ و پێداویستیەكانی سەردەمی نوێدا بگونجێت، بەڵكو بە واقعی بووەتە دیاردەیەكی جیهانی و تەواوی سستمە سیاسی و فەرمانرەوایەكانی جیهانی گرتوەتەوە. میدوكراسی بەواتای سەركەوتنی هەموو دیاردەیەكی ناتەندروست و نەشیاو و بێ مۆراڵ و گەمژە. . . تاد، دێت. پاوانكردنی دەسەڵات لە تەواوی جومگەكانی ژیانی سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی، كەلتوری، زانست و ئەكادیمی. . تاد، لە لایەن كەسانی هیچ و پوچەوە، ساغكردنەوەی كەسانی بودەڵە و كەم ئەزمون و كەم مەعریفە لە پێگە و پۆستە هەستیارەكانی فەرمانرەوای، جەوهەری مانا و تێگەیشتنە لە پرسی میدوكراسی. ئەم دیاردەیە لە ژینگەی ئانارشیزم و جەهل و دواكەوتوی و نەبوونی وشیاری كۆمەڵایەتی. . تاد، زۆر بە خێرایی تەشنە دەكات.

     لە مەر دەركەوتنی دیاردەی میدوكراسی لە وڵاتانی دواكەوتوو، رەنگە رۆمانەكەی (ئەشرەف عەشماوی)، (سەردەمی كەمتیارەكان) باشترین ئاماژە و نمونە بێت لە سەر بڵاوبونەوەی سستمی هیچ و پوچی لەم ناوچانە. لە سەردەمی كەمتیارەكاندا، عەشماوی باس لە سستمی سیاسی و شێوازی بەرێوەبردن لە وڵاتانی دواكەوتوو دەكات و زۆر بە وردی سروشت و ماهیەتی فەرمانرەوا نوێكان دەخاتەروو. عەشماوی واقعی سیاسی و كۆمەڵایەتی ئەمرۆ لە دارستانێكدا و كەسایەتیەكانیش لە بەرگی ئاژەڵاندا وێنا دەكات. داهێنانێكی گریمانەی لە دەرەوەی كات و شوێنێكی دیاریكراودا دەكات، بەڵام لە ناوەرۆكدا زۆر بە وردی سروشت و واقعی سیاسی و كۆمەڵایەتی وڵاتانی دواكەوتوو وێنا دەكات و دامەزراندنی سستمی هیچ و پوچی لەم ناوچانە دەخاتەروو. پاڵەوانەكانی ئەم رۆمانە بە گشتی لە ئاژەڵەكان پێكهاتوون. باسەكەی لە بواری فەرمانرەوای و جیهانی سیاسەتدا و چۆنێتی سیاسەتكردن، لە گەمە قێزەونەكان و چاڵ هەڵكەندن بۆ یەكتری لە سێبەری دەسەڵاتی كەمتیاردا دەكات. لە واقعدا هەڵبژاردنی كەمتیار وەك سەرۆك و رابەر و فەرمانرەوا مانا و هۆ و مەبەستی تایبەتی تیادایە. كەمتیار یەكێك لە ئاژەلّە هەر پیس و نابوتەكانە. هەموو خاسیەتێكی خراپی و پیسی تیادایە. هیچ ئاكارێكی باشەی نیە، كە باس بكرێت، ئاژەڵێكی ناشرین و بۆن پیسە، تەنانەت گۆشتی ئەو ئاژەڵانە دەخوات، كە دەتۆپن و بەهۆی مانەوەیان و كۆنبوونەوە بۆن دەكەن. وەك شكڵیش زۆر ناشرینە، ملێكی كورت و پشتێكی قەمبور و رۆیشتنێكی گێری هەیە، گورگ لە چاویدا پەریە. بۆ نمونە كاتێك، كە شێر دەكەوێتە راونانی ئاژەلێك بۆ خواردنی، ئەم راستەوخۆ بە دوایدا رادەكات، كاتێك كە شێرەكە ئاژەڵەكە دەگرێت و دەیخوات، چاەروان دەكات پاشەماوەكەی دەخوات. لەمەیش سەیرتر ئەوەیە خۆی وەك ئەوە وینا دەكات، كە ئەم ئاژەڵەكەی راوكردوە. لەم واقعەدا سەمەرەبی لەوەدایە خەڵكیش باوەری پێدەكات. عەشماوی ئاماژە بۆ سروشتی فەرمانرەوای كەمتیار و ئەندامانی حكومەت و دەسەڵاتەكەی دەكات، كە لە كەسانی هیچ و پوچ و بێ ئاكار و بێ بەها و. . تاد، پێكدێت. بۆیە پێیوایە لە سێبەری ئەم جۆرە سستمەدا مرۆڤ لە بەردەم تەنیا دوو هەڵبژاردەدایە یان شۆرش و راپەرین یان خۆكوشتن، چونكە هیچ پرۆژە و هێزێك ناتوانێت ریفۆرم و چاكسازی لەم واقعدا بكات.

     وەك گوزارشت میدوكراسی زاراوەیەكی نوێیە، لە مانادا بەواتای ئاستی ناوەندی یان ئاستی لاواز لە توانادا دێت، ژیریەكی ناوەندی یان لاواز، بێتوانای، بێ بەهرەیی، جۆرێك لە رواڵەتی بێ ناوەرۆك، نالێهاتوی، جۆرێك لە سوكایەتی و سەخافەت دێت.

     لە بواری پراكتیكی كاتێك، كە كەسایەتی میدوكراس دەگەنە پلەی باڵا لە دەسەڵات و فەرمانرەوای، كار لە سەر هێنانە پێشەوەی كەسانی هاوشێوەی خۆیان، بەواتە كەسانی میدوكراس دەكەن بۆ تەاوكردنی پرۆسەی بە سستمكردنی هیچ و پوچی. لەم پرۆسەیدا هەموو جۆرە كەسێك، كە خاوەن وشیاری و مەعریفە و عەقڵ و ویژدان بێت، رەتیدەكەنەوە. ئەم سستمە لە واقعدا سستمێكی موغریە و هێزی راكێشەری زۆر بەهێزە، چونكە كار و ئەركێكی ئاسان و بی َ سەرئێشەیە، هیچ توانا و ئاستێكی باڵای لێهاتوی و عەقڵ و مەعریفەی ناوێت،  لە پرۆسەی ئەنجامدانی كار و چالاكیەكاندا هیچ ئەرك و توانایەكی تایبەتی ناوێت. لەم سستمەدا هەندێك جار كەسانی خاوەن بەهەرە و لێهاتوو ناچار دەبن ئامراز و رێگای میدوكراسی بەكاربێنن بۆ بڵاوكردنەوەی تواناكانیان و خستنەرووی دنیابینی تایبەت بە خۆیان، هەندێكیش گۆشەی تەنیای و دوركەوتنەوە دەگرنەبەر تا بە تەواوەتی لە كۆمەڵگا و بەهەرەمەندی دادەبرێن و وون دەبن.

     هیچ و پوچەكان زۆر بە بەرنامە بەرگری لە خۆیان و بەهێزكردنی سستمەكەیان دەكەن، بەردەوام توێژێك لە روناكبیر و رۆژنامەنوس و كەسانی ئەكادیمی بۆ بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان، كار لە سەر جوانكردنی میدوكراسی و بەخشینی وێنەی سەردەمیانە پێیان دەكەن. ئەوەی جێگای سەرنجە كۆمەڵگا بەبەردەوامی دابەشبوە بە سەر دوو ئاستی وشیاریدا، بەشێكی زۆر سنوردار لە خەڵكانی وشیار و خاوەن دنیابینی تەندروست و بەشێكی زۆرینەی ناوشیار و بێ ئاگا لە واقع و ئەجنداكانی نوێی ژیان و نەخشەی سیاسی هەلپەرست و میدوكراسەكان، ئەم پرسە بەردەوام بازاری گەرمە یان زەمینەی گەشەكردنی زۆر بە پیتە. لەمەر ئەم راستیە لە پەنجاكاندا جارێك رۆژنامەنوسێك لە بیرمەند و ئەدیبی گەورەی میسری (عەباس مەحمود عەقاد) دەپرسێت تۆ زۆر ناسراویت یان شكۆكۆی موهەریج، ئەویش دەڵێت: شكۆكۆ كێیە؟، دیارە تا ئەو دەمە عەقاد ناوی ئەو موهەریجەی نەبیستوە. بۆ تەواوكردنی باسەكە رۆژنامەنوسەكە دەچێتە لای شكۆكۆی موهەریج و پێیدەڵێت، پرسیاری ئەوەم لە عەقاد كردوە، كە تۆ زۆر ناسراوی، كەچی ئەو ناوی تۆی نەبیستبوو. شكۆكۆ بە رۆژنامەنوسەكە دەڵێت: برۆ بە عەقاد بڵێ: با بێت سەر شەقام لە گۆرپانی ئازادی، منیش لەوبەری شەقامەكەوە دەوەستم بزانین كامان خەڵك زۆر لێیمان كۆدەبێتەوە، لەوڵامدا عەقادیش دەڵێت: برۆ پێی بڵێ: با ئەو لە سەر شەقامەكەی خۆی بوەستێت و لە بەرامبەریدا سەماكەرێك راوەستێت، ئەوكات ببینن بزانە كامیان خەڵك زیاتر لێی كۆدەبێتەوە. لە راستیدا ئەم واقعە جگە لەوەی پێمان دەڵێت وڵامی هیچ و پوچ بە هیچ و پوچێكی گەورەتر لە خۆی دەدرێتەوە، هاوكات ئەوە دەخاتەروو، كە ئەم دیاردەیە لە هەموو سات و زەمانێكدا هەبووە. ئەم حیكایەتە پێمان دەڵێت: هیچ و پوچی سستمێكی موغریە بۆ خەڵكانی سادە و نا ووشیار و بێ بەهرە و هێزی راكێشانی سرنجی لە كۆمەڵگای دواكەتوودا زۆر بەهێزە. هەر ئەمەیش یەكێك لە نهێنیەكانی خێرایی بڵابنەوەی ئەم سستمەیە لە سەر ئاستی جیهان. بە دیوێكیتردا یەكێك لە سیماكانی داروخانی بەها و پرنسیپ و ئاكارە كۆمەڵایەتیەكانی ئەم سەردەمەیە، كە ئەمیش جارێكیتر دەبێتەوە هاندەر و پایەی دروستبوونی میدوكراسی.  

     لە راستیدا بەهەمان شێوەی گواستنەوەی ئاسەوار و دەرهاویشتەكانی قەیرانی دارای رۆژئاوا لە سەر كوردستان دیاردەی هیچ و پوچیش لە قۆناغی وەحشیگەرایی سەرمایەداریدا لە كوردستان بەهۆی رەخساندنی زەمینەی دروستبوون و گەشەكردنی زۆر بە خێرایی بە قوڵی دروست دەبێتەوە. بەواتە ئەم سستمە لە كوردستان هاوردەیە و میدوكراسە كوردەكان بۆخۆیان دایاننەهێناوە، بەڵكو لاسایەی داهێنەرانی لە رۆژئاوا كراوەتەوە.

    لە واقعی كوردستاندا لە كۆتایەكانی سەدەی بیستەمەوە لە رووی كەلتوری و ئەكادیمیە پاشەكشێیەكی زۆر، رووی لە كوردستان كردوە. جۆرێك لە ژیانی بێ مانا و فۆرمێكی تایبەت لە بواری كاری سیاسیدا بەرجەستە كراوە، ئەو واقعەی خوڵقاندوە، كە سستمی هیچوپوچی، كە لە بەرهەمهێنانی سەرمایەداری قۆناغی وەحشیگەرایە لەم وڵاتەی ئێمەیەش بەرجەستەبوەتەوە، بەڵكو بە شێوەیەك رووەو پاشەكشی چوینە تایبەتمەندی سستمی هیچوپوچی بوەتە شوناس و فۆرمی ژیان. لە منداڵدانی شەرعیەتی شۆرشگێریدا شەرعیەتی میراتی سیاسی بووەتە هۆی بەرجەستەبونی سیستمێكی تۆتالیتاری میدوكراس.

* شێخ ره زا