نووسەرەناسراوەکان

ژینا ئەمینی سونبولی گەلـێكی ماف و نیشـتمان داگیرکراوە. . رەزا شـوان

دڕنـدەتـرین و خوێنڕێـژتـرین و رەگـەزپەرستریـن و نامەردتـرین دەوڵـەت لە جـیهـادا، دەوڵەتـانی داگیرکەری کوردسـتانن. کە لە دروستبوونیانەوە تا ئەمڕۆ، بە دڕنـدەتـرین شێوە و بە کوشندەتـرین چەکی مودێرزمی قەدەغـەکراو، بێ دەست پاراست لە منـداڵی ناو لانکیشمان، زۆر نامەردانە و بێ بەزەییانە بە ئاگر و ئاسن رەفتاریان لەگەڵ کوردی بێتاوانی ماف زەوتکراو و نیشـتمان داگـیرکراودا کردوون و دەکەن. بە کوشتن و بـڕین و تـۆقـین و بە رەشـەکـوژی و بە کـۆمـەڵکـوژی، بە بەنـدکـردن و ئەشـکەنجـەدان و لە سـێدارەدان وەڵامی مافـەکان و داخـوازییەکانی گەلی کوردمانیان داوەتـەوە و دەدەنـەوە. سیاسەتی زەویی سـووتـماک لە کوردسـتانـدا جێبەجێ دەکـەن. مـاڵـیان لـە خـاوەن مـاڵ داگـیرکـردووە، بـە هـەزاران کوردیـان بە زۆرەمـلێ لە زێـدی هەزاران ه ساڵەی باب و باپیرانیان دەرکـردوون و ئاوارە کردوون. ماڵ و سامانیان داگیر کردوون، بە زۆرداری بـۆ دوور لە زێـدی خۆیـان گواسـتیانـنەوە. دیمـۆگـرافـیای ناوچـە کوردسـتانییەکـانیان گـۆڕیـون و سیاسەتی رەگەزپەرستی بە فـارسکـردن و بە تـورک کردن و بە عـەرەب کـردنیان جێبەجێکردوون و دەکـەن. ئەم رژیمە رەگەزپەرستانە هـیچ مافـێک بە گەلی کوردمـان رەوا نابیـنن. خۆیـان بە ئاغـا و کورد بە نوکەریاـن دەزانـن.  

ئـەم دەوڵـەتە داگیرکەرانەی کوردسـتان، بە گـەلـەکـۆمـەیی و بە پیـلانێکی قـیزەوەن و نەگریز، لەژێر عەبای ئیسلامی و ئاڵای (اللـە اکبر) و جیهادا کەوتنە کورد قڕانکردن و وێـرانکـردنی کوردسـتان. بەڵکو تا ئەمـڕۆش نیـازی گڵاویـان قـەدەغـەکـردنی زمـانی کوردی و سـڕینەوەی ناسنامەی نەتـەوەیی کوردمـانە. ئەو تاوانـانەی کە داگیرکەرانی کوردستان، دەرهـەق بە گەلی کوردمان ئەنجـامیان داون و دەدەن، لە هـیچ شـوێـنێکی دونیـادا نەکـراون. رژێمی ئاخووندەکان لەسەر چەنـد تاڵە قـژێک کچێکی لاوی بێتاوانی کوردیان شەهـید کرد. . بەڵام تەواوی پاشەڵی خوێناوی و گـواویی خۆیان بەدەرەوەیـە!

ئـەوە ئەستەمـە کە داگـیرکەرانی کوردستان، بتوانـن هـێڵی راست و چەپ بەسەر زیاتر لە (٥٠) ملیـون کـورد دا بهـێةنن. یا بتـوانن چوکمان پێـدادەن و هەستی نەتـەوەیی لە رۆحـمان دەربکەن. . ئیمـەی کـورد نە تـورکین و نە فـارسین و نە عـەرەبین، گەلـێکی جیاوازین، وەکو ئەوان مافی ژیـان و ئازادی و بڕیاردان لە چارەنووسی خۆمان هـەیە. ئێمەی کورد دژی هـیچ گەلێک نین، بەڵام ئێمەش دەمانەوێت مافەکانی خۆمان بەدەست بهـێنـین. تا کورد نەگات بە مافە رەواکانی خـۆی، نە تورک و نە فارس و نە عەرەبیش ناتوانن بە ئاشتی و ئاسوودەیی بـژیـن. تا رۆژی زووتـر دان بە بـوونی گەلی کوردمان و بە مافـەکانمانـدا بنێن. زووتـر ئاشـتی و ئاسوودەیی لە ناوچـەکەدا بەرقـرار دەبێـت.

لەو رۆژەوە، کە ئاخونـدە کۆنەپەرستەکان، شەمشەمەکوێرەکانی رژێمی کوماری پەت و سـێدارەی ئیسلامی ئـێران، کە بەزۆر خۆیـان سەپـانـد و دەسەڵاتیان قـورخکـرد و پەتی سـێدارەیان بۆ ئـازادی و دیمـوکراتی و دادپـەروەری و بۆ مافـەکانی مرۆڤ هەڵـواسی، نە کورد و نە گـەڵانی ئازادیخـوازی ئیـران و نە گەلانی ناوچـکـەکەش حەساونـەتـەوە، نە ئاشـتی و ئاسوودەیی و ئارامیـش لـە رۆژهـەڵاتـی کوردسـتان و لـە ئـێرانـدا هـەیە. رۆژهـەڵاتی کوردستان و ئێـرانیـان کـردووە بە دۆزەخـێک بـۆ گـەلی کـورد و گـەلانی ئـێران. رژێـمی کۆماری سـێدارە، بە ئاگر و ئاسن، بە سەرکوتکـردن و دەمکوتکـردن وەڵامی داخوازییـە رەواکانی گەلی کـورد و گـەلانی ئیـرانیان داوەنەتـەوە و دەدەنـەوە. ئـەم ئاخـووندانە لە ڤـایـرۆسی کورۆنـا پیسترن. خۆیان بە خودای سەر زەوی دەزانن.

شەهـیدکردنی کچە کوردی بێتاوان (ژینـا ئەمـینی) تاوانـێکی ترە لە دەریـایەکی تـاوانە قـێزەوەنەکانی رژێمی تیرۆریستی کۆماری پەت و سـێدارە بەرانبەر بە گـەلی کوردمان لە رۆژهەڵاتی کوردستان. ئەم تاوانە هـێندەی تر رق و تووڕەیی گەلەکەمانی وروژانـد، چونکە تاوانێکە بەرانبەر بە هەموو کوردێک، بەرانبەر بە هەموو کچان و ژنانی کورد. شەهـید (ژینـا ئەمـینی) بـوو بە (سـونـبولی راپـەڕیـن) لە رۆژهـەڵاتی کوردسـتان و لە سەرجەم ئێراندا. بوو بە مەشخەڵی شۆڕشێکی ژنان لەژێر ناوی (ژن، ژیـان، ئـازادی). لە ئەمڕۆدا هەموو کچێکی کورد ژینا ئەمینییە. دەمێکە کاسەی سـتەم و رەگەزپەرستی و نامـەردی لە ئێرانـدا پـڕبـووە و لـێی دەڕژێـت. کەچی رژێـمی خـوێـنڕێـژی ئێـران، لە جیاتی ئەوەی کە وەڵامی داخـوازییەکانی گەلی کورد و گەلانی راپەڕیوی ئیران بداتەوە، کە بە شــێوەیەکی شارسـتانی و ئاشـتییانە ناڕەزایی خۆیـان بەرانبـەر بە شەهــیدکردنی ژینا ئەمـینی و نەبـوونی ئازادی و مافەکانی مـرۆڤ دەربـڕی. کەچی رژێمی دیکتاتۆر و نامەردی ئـێران، بە ئاژاوەچی ناویان دەبات. بە کوشتن و گرتن وەڵامی داخوازییەکانیان دەداتـەوە. تا ئێستا زیاتر لە (٢٨٠) کەس لە خۆپێشاندەران لە رۆژهەڵاتی کوردستان و لە ئێران، بە دەستڕێژی گوللـەی ئەمنییەتی پاسداران شەهیدکران، بە سەدان برینداریش هـەیە. بە هـەزاران خۆپێشاندەریشیان بەنـد کـردوون، پیسترین ئەشکەنجـە جەستەیی و دەروونـییان دەدەن. بە تـوومـەتی (ئاژاوەچـی) و (دژی خـودا) تاوانبـاریان کـردوون.

بەڵام کورد وتەنی: هەمـوو شتێک لە باریکیدا دەبچـڕێـت، تەنها سـتەم لە ئەستووریـدا دەپسێـت. ئەو رۆژە نـزیکە بۆتەوە، کە رژێمی کوماری پەت و سێدارە، کـونە مشکـیان لێببێـت بە قەیسەری و تـۆڵەی ئەو هەمـوو خەڵکە بێتـاوانەیان لێبکـرێتەوە و بە سزای خۆیانیان بگەیـەنن و گـۆڕبەگـۆڕیـان بـکەن.

شەهـیدکردنی ژینا ئەمینی، لەسەر ئاستی ناوخۆیی و جیهانی، کاردانەوە و ناڕەزاییەکی زۆری لێکەوتـەوە، لە زۆر لە شارەکانی وڵاتـانی جـیهـان لەژێـر دروشـمی (ژن، ژیـان، ئـازادی) خۆپێشانی ناڕەزایی و تووڕەییان سازکرد و پاڵـپشتـیی خۆیان بۆ گەلی کورد و بۆ گـەلانی راپـەڕیـوی ئێـران دەربـڕی. بە تـونـدیش پـرۆتـیسـتۆی تـاوانـەکانی رژێـمی ئـێرانیان کـرد. هـاواریشـیان دەکـرد مـردن بـۆ رژێـمی دیکـتاتـۆرریی ئێـران.

کەچی ئەمنیەت و پاسدارانی داردەستی رژێـمی سەرکوتکەری ئـێرانی، هـەڕەشەی بە کارهێنانی هـێزی زیاتر و چەکی قـورستر و تونـدوتیژیی زیاتریان لە خەڵکی راپەڕیوی رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێـران کـرد و دەکـەن بۆ تۆقـانـدن و وازهـێنانیان. بەڵام گەلی کوردمـان بە تایبەتی و گـەلانی ئێـران بەگشتی. قاڵەوەبـووی تێکۆشان و خـۆڕاگـری و کۆڵنـەدانـن، لە هـەڕەشەکانی رژێـمی دیکتـاتـۆری کۆمـاری سـێـدارە ناتـرسـن.

پێویستە گەلی کوردمان لە رۆژهـەڵاتی کوردستاندا، ژیـرانە و زیـرەکانە، مامەڵە لەگەڵ ئەم بارودۆخـەدا بکات. لەگەڵ گەلانی تری ئـێراندا هاوکار و هەماهەنگبن، یەکـدەنگ و هـاوپـلانبـن بۆ تەنگهـەڵچـنـین بە رژێـمی دیکـتاتـۆری و رەگـەزپەرستی ئـێران.

هـەلێکی باش هـاتـۆتە ئـاراوە بۆ لاوازکـردن و راماڵین و رووخانـدنی رژێمی ئێـرانی و رزگارکردنی گەلی کورد و گەلانی ئـێران و ناوچـەکەش، لە زۆرداری و لەسـتەمی ئـەم دەعـبا قـێزەوەنـانە. بـۆ هـێـنانەدیی ئـەم خـواسـت و ئامـانجـەش، پێویستی بە راپـەڕیـن و بە شـۆڕشـێکی سـەرتـاسەری کـورد لە رۆژهـەڵاتی کوردسـتان لـە ئێـرانـدا هـەیە. بە تـێکـۆشـان و بە قـوربـانیـدان و خـۆڕاگـری و کـۆڵـنـەدان، هـەمـوو مـافـێکی زەوتکـراو وەردەگـیرێـت.

هـیچ رژێـمێکی ستەمکار و زۆردار و دیکتاتـۆری، هەرچەنـد بەهـێزیش بێت، ناتـوانێت لە بەردەم شەپۆلەکانی تسۆنـامی راپەڕیـن و و شۆڕشی تووڕەیی گەلانی سـتەمـلێکـراو و مـاف زەوتکـراو و نیشـتمان داگـیرکراودا، بتـوانێت خۆی بگـرێت. زووبێت یا درەنگ بێـت، رژێـمی ئاخـوونـدەکانی ئیرانیـش بە رۆژی رەشـیان دەگەیـەنـن و هـەواڵـەی سـەر زبـڵخـانی مێـژوویـان دەکـەن.   

رەزا شـوان

 ٣١/ ئـوکتـۆبـەر/٢٠٢٢

 

 

گرنگـییەکانی شـیعـر بۆ منـداڵان. . رەزا شـوان

له‌ زمانی کوردیدا، ئه‌م چوار وشه‌یه‌ (شیعـر، هـۆنـراوە، هه‌ڵبه‌ست، هـۆازان) هاومانانن و بۆ یـه‌ک مه‌به‌ست به‌کـاردەهـێـنرێـن. به‌ڵام وشـه‌ی (شـیعـر) له‌ ئـه‌دەبی کوردیـدا زیاتر دەقی گـرتـووە و لە وتـن و نووسـیـندا زیاتر بەکـاری دەهـێنـین. مـن پێمـوایه‌ که‌ وشـه‌ی (هـۆنراوە) که‌ هـونه‌ری هـۆنینه‌وە دەگه‌یه‌نـێت، چـێـژی له‌ وشه‌ی (شیعـر) که‌مـتر نییه‌.

شیعـر، جـوانترین و ناسکترین شێوەیه‌ له‌ شێوەکانی هـونه‌ر. که‌ زۆر له‌ کۆنه‌وە سه‌ری هه‌ڵـداوە. رەخـنه‌گران و مێژوونووسانی کۆن، جه‌ختیان له‌سه‌ر ئه‌وە کردووە، که‌ شیعـر تایبەتمەنـدیی خـۆی هـەیە و له‌گـه‌ڵ په‌خـشانـدا جیـاوازی هـه‌یه‌. شـیعـر گـوزارشـتـێکی پـڕ لـه‌ هـه‌سـت و ســۆز و خـۆشـه‌ویستـیـیه‌، که‌ له‌ نـاخـی دەروونـی شـاعـیرەوە دێـت. شیعـر هۆیه‌کی گرنگه‌ بۆ گوزارشتکردن له‌ هـیوا و خه‌ون و خه‌یاڵ و نیاز و سۆزداری و بـاوەڕ و رازەکـانمـان. شـیعـر زمـانی رۆحـمـانه‌. دەوتـرێـت (شـيعـر زمـانـێکە له‌نـاو زمـان دایـه‌) مه‌بەستـیش لـه‌م قـسه‌یه‌، ئه‌وەیـه‌ کـە شــیعـر زمـان و شـێـوازی تایبـه‌تی خـۆی هـه‌یه‌.

شیعـر گرنگـترین لقه‌ له‌ لقه‌کانی ئه‌دەب، فـۆرمێکی نایاب و سەرنجـڕاکێشە. هـه‌ست و چـێـژ و خـۆشـییەکی تایبـه‌تی به‌ دڵ و دەروونمـان دەبـه‌خـشـێـت. له‌ کـۆنـه‌وە شــیعـر تـێکه‌ڵاوی خوێنمان بـووە و بـووە به‌ به‌شــێک له‌ ژیـانـمان، هـه‌سـتمان دەبـزوێـنێ و بووە به‌ وێردی سه‌ر زمانمـان و به‌ خـۆراکی دەروونمان. بووە به‌ چـه‌کی به‌رگریمان. کاریـگه‌رییـه‌کی زۆری لـه‌ رۆحـی رەوانمـانـدا هـه‌یه‌. به‌ شـیعـریش گـۆزارشــتمان له‌ خـۆشییه‌کـان و ناخـۆشییه‌کـانی ژیـانمان کـردووە.

(هـیمۆت) دەڵـێـت:"ئـیمـپراتـۆرییـه‌کـان له‌نـاودەچـن، به‌ڵام شـیعـری باش هـیچ کـاتـێک له‌نـاو ناچـێـت".

شیعـری منداڵان، سه‌رەڕای ئه‌وەی که‌ چـێژ و خۆشییه‌کی زۆر به‌ منـداڵان دەبه‌خـشێـت. جـۆگایەکی خـوڕیـشە‌ له‌ رووبـاری رۆشـنبـیریی منـداڵان. گه‌ورەتـرین کـاریگه‌ریشی له‌ پـه‌روەردە و فـێرکـردنی منـداڵاندا هـه‌یه‌. بـۆیە‌ شـیعـر بـووە به‌ بەشــێک له‌ کـتـێـبەکانی خـوێنـدنه‌وەی کـوردی.
شـیعـری منـداڵان، نـزیکـترین هـونـه‌رە له‌ دەروونیانه‌وە. گرنگـترین کاریگەریی له‌‌سه‌ر که‌سایه‌تی و ژیانی ئه‌مڕۆ و داهـاتووی منـداڵان هـه‌یه‌. له‌ کۆنـه‌وە دایکانی به‌سـۆز و مـیهـرەبـانی کوردمـان، بـه‌ لایـلایـه‌ و لـۆریـن و گـورگـانه‌ شـه‌وێ و لاوانـدنـه‌وە، به‌ دەنگـێکی ناسک و بـه‌ ئـاوازێکی پـڕ به‌سـۆز و شـیریـن، له‌گه‌ڵ راژەنـدنی بـێـشکه‌ و لانـکه‌کـانی کـۆرپه‌ شـیریـنه‌کـانیـان، به‌ ســۆزەوە کـورپـه‌کـانیـان لاوانـدوونـه‌تـه‌وە و ژیـریـان کـردوونـه‌تـه‌وە و کـردوویـانـنـه‌ خـه‌وێـکی خـۆش.
(لامـارتین) دەڵـێت:"جـوانترین شـیعـر له‌ سه‌رانسه‌ری جـیهـانـدا، لایـلایـه‌ی دایکانه‌".

هـه‌مـوو مـنداڵان، هـۆگـری گـۆرانی و شـیعـر و سـروودن. به‌ تایبـه‌تیـش ئـه‌و شـیعـر و سروودانه‌ی که‌ خۆشی و شادییان پێ دەبخه‌شن. ئه‌و شیعـر و سروودانه‌ی که‌ باسیان له‌ ژیـان و ژینگه‌ و باڵـندە و ئـاژەڵ و گـوڵ و په‌پـووله‌ و له‌ خۆشی و لە یـاری و شـادی و ئـازادی و لە جـوانی کوردستانی قـەشـەنگ و شـیریـنمان و له‌ سه‌رچـڵـیـیه‌کانی منـداڵان کـردوون. یا باسیان له‌ هـیوا و خواست و له‌ خـه‌ون و خه‌یـاڵ و له‌ راز و نیـازی پاکیـان و لە ئارەزووەکانیان کردوون. که‌ به‌ ئاسانی لـێـیان تێـدەگه‌ن و ژیـان و خـه‌یـاڵی خۆیـان تێـیانـدا دەبینـنه‌وە. چـێـژ و خۆشـیان لێـوەردەگـرن.

نـووسین و پێـشکه‌شکـردنی شـیعـری جـوان، به‌ شـێوازێکی هـونـه‌ریی دیـاریکـراو، تا رادەیه‌کی زۆر دەگه‌ڕێته‌وە بۆ به‌هـرە و رۆشنبیری و ئه‌زموونی سه‌رکه‌وتووی شاعـیر.

           خه‌سڵه‌تە گونجـاوەکانی شـیعـری منـداڵان

به‌ کورتی و به‌ چـڕی له‌م خاڵانـه‌دا، باس له‌ تـایبه‌تـمەنـدی و لـه‌ گرنگـترین خـه‌سـڵه‌ته‌ گـونجـاوەکـانی شـیعـر بـۆ منـداڵان دەکـه‌یـن.

١ـ پێویسته‌ شاعـیری شیعـرنـووس بۆ منـداڵان، بـه‌ر له‌ هـه‌مـوو شـتـێک و مه‌رجـێک، ئه‌وە بـزانێـت که‌ شـیعـرەکانی بۆ منـداڵان دەنـووسێـت نـه‌ک بۆ گه‌ورەکـان. نـووسیـنی شیعـریش بـۆ منـداڵان، کارێکی هـه‌ڕەمەکی و ئاسـان نییه‌. چـونکه‌ نـووسینی شیعـر بۆ منداڵان، هه‌ر ئه‌وە نییه‌ که‌ شاعـیر چه‌نـد دێـڕێکی کـێش و سه‌روادار رێکبخات و ناوی لێبنێت (شیعـر بۆ منداڵان). شیعـری منداڵان بنه‌ما و تایبه‌تمه‌نـدی و مه‌رجی خۆی هه‌یه‌. که‌ پێویسته‌ شاعـیر له‌ کـاتی شـیعـر نووسـین بۆ منـداڵان رەچـاوی ئه‌و مه‌رجـانه‌ بکات. پێویستە شارەزایی لە قـوناغـەکانی گەشەکـردنی منـداڵان هەبێت و خـواسـت و ئارەزوو و هـیوا و خەونەکانیان لەبەرچاوبگـرێت. چونکە شاعـیری منداڵان کاتێک دەتوانێت کە شـیعـری جـوان و دروسـت و گرنـگ و بەسوود و کاریـگەر بـۆ منـداڵان بنووسێـت، کە شـارەزایی تـەواوی لە قـۆنـاغـەکانی گەشـەکـردنی منـداڵان هـەبێـت، لە رووی تـوانـای دەروونی و جەسـتەیی و پەروەردەیی و کۆمەڵایەتی و سـۆزداری و هـزری و خەیـاڵ و حەز و ئارەزووەکانی منـداڵان. پێویستە شاعـیرانی شـیعـرنـووسی منـداڵان دەروونناس و پـەروەردەکـار و مامـۆســتا و هـونـەرمـەنـدبن . ناشـبـێت لەژێـر کـاریـگەریی هـیچ ئایـدۆلـۆژیـایەکی دیاریکراودابـن و رەنگـدانـەوەی لە شـیعـرەکانی بۆ منـداڵان هـەبێـت و بەرەو لایـەنێکی دیـاریکـراو ئاراسـتەیـان بـکات.

٢ـ جه‌خـتکـردن له‌سـه‌ر شـیرینی و ناسکی و ئاسانی زمـانی شیعـر بۆ منـداڵان، بەپـێی قـۆناغـه‌کـانی ته‌مه‌نیـان و به‌پـێی وشـه‌ و رسـته‌ گـونجـاوەکـانی فـه‌رهـه‌نگی زمـانیـان.
پێویسته‌ وشه‌کـانی شیعـری منداڵان ئاسان و ناسک و رەوان بن، ته‌ڕ و پاراوبن. به‌بی گرێ و گۆڵـبن. وەکو گـوڵ جـوان و گه‌ش و بۆنخۆشبن، وەکو په‌پـوولە نه‌رم و نیـان و نه‌خـشینبن. وەک په‌لکه‌زێـڕینه‌ رەنگاوڕەنگـبن. به‌ ته‌واوی وەک دڵپـاکی و بێـتاوانی و راسـتگـۆیـی و جـوانی و سادەیی منـداڵان بـن، کە پـاک و جـوان و بێـتاوان و راستـن. ئـەم مەرجـانەش وا پێویست دەکات، کە شاعـیرانی منـداڵانی کوردمـان، شـارەزاییـەکی باشـیان لە زمـان و لە رێـزمـانی کـوردی لە داڕشـتـنی رسـتەدا هـەبێـت.

٣ـ وا باشه‌ کێشی نیوە دێڕەکانی شیعـر بۆ منداڵان، ژمارەی بـڕگه‌کانیـان له‌ (٦، ٧، ٨، ١٠) بڕگه‌ زیاتر نه‌بن. کێشی بـڕگه‌یی "په‌نجـەیی" ئاسانترین کـێشی شیعـری منـداڵانه‌.
باشتریش وایه‌، ژمارەی وشه‌کانی هه‌ر شیعـرێک بۆ منداڵان له‌ (٥٠) وشه‌ زیاتر نه‌بن.
(کێش) و (ترپه‌) و (میوزیک) سێ بنه‌مای سه‌رەکین له‌ شیعـردا. په‌یوەندییان به‌یه‌که‌وە هـه‌یه‌ و ته‌واوکـه‌ری یه‌کـترین. یا گیـانێکـن له‌ سێ جه‌سـته‌دان.
ریتـم و ته‌کـنـیکـیش پێـویسـته‌ به‌پـێی پێـوەرەکـانی شـیعـری منـداڵان رێکـبخـرێـن.

٤ـ دوورکه‌وتنه‌وە له‌ به‌کـارهـێنانی رەوانبـێژی و تـێز و ئاڵـۆزی له‌ شـیعـر بۆ منـداڵان.

٥ـ هه‌ڵـبژاردنی ئه‌و بابه‌تانه‌ی، که‌ له‌گه‌ڵ ژیـان و گرنگی پێـدانی منـداڵانـدا گونجاون و لە ژینگەیـانەوە نـزیکـن و بـۆ ئـەم سـەردەمە بگـونجـین.

٦ـ پێویسته‌ شیعـری منـداڵان، بابه‌تی رەوشتی و په‌روەردەیی و دەروونی و نیشتمانی و کۆمـەڵایه‌تی و ژینگه‌پـارێـزی و مـرۆڤـایه‌تی له‌ خـۆ بگـرێـت، تا له‌ منـداڵـییه‌وە به‌ ئـه‌م بەهـا و پـرەنسـیـپە بـەرز و جـوانـانە رابهـێـنرێـن.

٧ـ پێویسته‌ ئه‌و سروود و شیعـرانه‌ی که‌ ئاوازیان بۆ دادەنێن و دەکرێن به‌ گۆرانی و بە سروود بۆ منداڵان و له‌‌ ته‌‌له‌‌فـزیۆنەکاندا تۆماردەکرێن. له‌ژێر چاودێریی که‌سانی پسپۆر و شارەزای بواری ئه‌دەبی منداڵان و دەروونناسی و په‌روەردە و هـونه‌ری منداڵانـدابن. چونکه‌ منـداڵان ئه‌م هـۆنـراوانه‌ له‌به‌ردەکه‌ن. کاریـگه‌رییان له‌ ژیانی منـداڵانـدا دەبێـت.

٨ـ پێـویسته‌ شاعـیرانی شیعـرنـووس بۆ منـداڵان له‌‌ بـواری پـه‌روەردە و دەروونناسی و ئـارەزووەکـانی منـداڵان نابـەڵـەد نەبـن.

٩ـ پێویسته‌ شاعـیرانی شیعـرنووسی منـداڵان ئه‌وە بـزانن، که‌ شیعـری منـداڵان، وەک هه‌ر بابـەتـێکی تری ئـه‌دەبی، پێـویستی به‌ داهـێنان و گه‌شەکـردن هـه‌یه‌. پێـویستی به‌ ته‌کنیک و ستایـل و به‌ شێوازی گوزارشـتکـردنی تـازە هـه‌یه‌. چونکە منداڵانی ئەمـڕۆ منداڵانی سەدەی رابردوو نین. خواست و هـیوا و خەون و ئارەزوەکانیشیان جیاوازن.

١٠ـ پێویسته‌ شـاعـیرانی شـیعـرنووس بـۆ منـداڵان، نـاونیشـانی کـورت و گـونجـاو بۆ شـیعـرەکانیان دابنێـن. ناونیشانه‌کانیش گوزارشـت له‌ ناوەڕۆکی شـیعـرەکانیـان بکه‌ن.

١١ـ مانگی ئه‌پـریـلی هه‌مـوو ساڵێک، به‌ مانگی شیعـری نیشتمانی دانراوە. ئه‌م مانگه‌ بقـۆزنـه‌وە و هـه‌وڵـبـدن که‌ زۆرتـرین شـیعـری نیشـتمانی بـۆ منـداڵه‌کانتان بخـوێننه‌وە.

١٢ـ شیعـری ئازاد بۆ منداڵان، له‌ لای منداڵان چێژێکی ئەوتۆی نییە، وەک ئەو چێژەی کە له‌ شیعـری کـێشدار و سه‌روادار و مـیوزیکـدار و ئـاوازداردا وەری دەگرن. دەڵـێن: شـیعـری ئـازاد بـۆ منـداڵان، وەک مێـزی بێ تـۆڕی یـاریی تـێـنسی سـه‌ر مێـز وایـه‌.
(ئـازار پـاد) دەڵێـت:"کاتێک کە شـیعـر لە ئـاواز دووربکەوێتـەوە، وشک دەبێـتـەوە".

ناڵـێین، شیعـری ئازادی جـوانـمان بـۆ منـداڵان نییـە، بەڵام زۆر کـەمـن. لە ئەزمـوونی دوو سێ شاعـیر زیاتـر نییـە، ئەوانیـش جاروبـار شـیعـری ئـازاد بۆ منـداڵان دەنووسن. هـەندێ شیعـریـش کە لەژێـر ناوی شیعـری ئـازاد دایـە بۆ منـداڵان، لە راسـتیـدا، هـیچ چـیژێکی شیعـرییان تێـدا نییە. بریتین لە پەخشانی نیوچە هـونەریی سادە، نەک شیعـر.
با ئـەم بابـەتە بـۆ رەخنـەگـرانی شـارەزای بـواری شـیعـری ئـازاد بەجـێـبهـێـلیـن.

               گـرنگـییه‌کـانی شـیعـر بـۆ منـداڵان

له‌و بـڕوایـه‌دام، به‌ زانـیـنی گـرنگـییه‌ سه‌یـرەکـانی شـیعـر بـۆ منـداڵان سه‌رسـام دەبـن. زۆر به‌ کورتی باس له‌ چه‌نـد گـرنگییه‌ک له‌ گـرنگـییه‌کانی شـیعـر بـۆ منـداڵان دەکه‌ین:

١ـ شـیعـر گه‌شه‌ به‌ زمـانی منـداڵان دەکات و شارەزایی زمـانی داهـێنانیان زیاتر دەکات. توانـایـه‌کی زیـاتریشیان دەبێت بۆ گوزارشـتکردن لە سـۆز و خەیاڵ و لە هەسـتەکانیان. بۆ گەشەکردنی به‌هـرەی نووسینیان لە شـیعـردا. فه‌رهـه‌نگی وشه‌کانیشیان دەوڵه‌مه‌نتر دەکات، له‌ رێی خوێندنەوە و بیستنی شیعـرەوە کۆمه‌ڵێک وشه‌ و رسته‌ی تازە فێردەبن.

٢ـ شـیعـر هـۆیـه‌کی گـرنـگه‌ بـۆ منـداڵان، بـۆ گـوزارشتکـردن له‌ بیـر و نـاخ و سـۆز و دەروونیان، بۆ گه‌شه‌کردنی خه‌یـاڵ و به‌هـرەی ئه‌دەبی و هـیوا و خولیا و خه‌ونەکانیان.

٣ـ زۆر گـرنگه‌ هه‌‌ر له‌ منـداڵـییه‌وە منـداڵه‌کـانتـان به‌ چـێژ و حـه‌ز و خۆشــه‌ویستی بۆ شـیعـر رابهـێنـن. نـه‌ک ته‌نیـا هـه‌ر له‌ قـوتـابخـانه‌دا، به‌ڵکـو له‌ ژیـانی رۆژانه‌یـان و له‌ په‌یـوەنـدییه‌کانیشیانـدا سـوودیـان پێ دەبـه‌خـشـێـت.

٤ـ شـیعـر گه‌ڵی دەرگـای بەسوود و گرنگ بـۆ منـداڵه‌کـانتان دەکاتەوە، کە به‌ درێـژایی ژیـانیان سـوودیـان پێـدەبـەخـشـن. که‌واتـا نـابـێـت گـرنـگی و سـوودەکـانی شـیعـر بـۆ منـداڵان فەرامـۆش و پـشـتگـوێ بـخـه‌ن.

٥ـ شـیعـر رۆڵـێکی گرنـگ و کاریـگەرییـەکی زۆری لە پەروەردەکـردنی دروسـت و لە ئاراستەکردنی راستی منداڵاندا هەیە. لە ئامادەکردنیان بۆ ژیان و داهـاتوویەکی گەشتر.

٦ـ شـیعـری شـیرین و جـوان ناسک، پێداویستییە دەروونییەکانی منداڵان مەست دەکات. زاخـاوی بیـرۆ و هـۆش و هـزریـان دەدات. چـێژی جـوانـیـان پێ دەبـەخـشـێـت.

٧ـ به‌ دەنگـێکی بـه‌رز و خـۆش و شـیرین شـیعـر بۆ منـداڵـه‌کـانتـان بخـوێننه‌وە. دەشێ هـێشتا منـداڵـن و له‌ واتاکـانی وشـه‌کان تێـنه‌گـه‌ن، به‌ڵام هـه‌سـت به‌ چـێژی مـوزیکی و تـرپـه‌ی سه‌روای شـیعـرەکـان دەکه‌ن. به‌ مه‌رجـێک شـیعـرەکان سـووک و ئاسـان بـن.

٨ـ شـیعـری شـیرین، بـوارێـکی باشه‌ بۆ فـێرکردنی منـداڵه‌کانتان به‌ زمـانی کوردیمـان.

٩ـ شـیعـر هـانی منـداڵان دەدات بۆ خوێنـدنـه‌وە و بۆ دەرخستـنی بەهـرەی ئه‌دەبیـیان.

١٠ـ شـیعـر ئاسـۆی بیـر و ئه‌نـدێـشـه‌ و خه‌یـاڵی منـداڵان فـراونـتر و گه‌شـتر دەکـات و یارمه‌تییان دەدات بۆ بیرکـردنه‌وە له‌ داهـێنان و پێشکه‌وتن.

١١ـ شـیعـر، منـداڵان به‌ گـه‌لێ بابـه‌تی هـه‌مه‌جـۆرە و به‌ هـه‌ستی جیـاواز دەناسێنـێت.

١٢ـ سه‌روای ناسکی شـیعـر، رێگه‌یه‌کی نایابه‌ بۆ منـداڵانی بچـووک، بۆ گه‌شه‌کـردنی هـۆشـیارییـان و ئاشـنابـوونیـان به‌ زمـانی دایـک و به‌ جـۆری دەنگه‌کـان و تـرپـه‌کان.

١٣ـ ئـه‌و منـداڵه‌ به‌هـرەمه‌نـدانه‌ی که‌ هـۆگـری خوێنـدنـه‌وەی شـیعـر دەبـن و له‌ لایـه‌ن دایکـان و باوکـان و دادەکـانیان و مامۆستاکـانیانه‌وە هـانـدەدرێن و په‌روەردە دەکـرێن، هـه‌ر لـە منـداڵـییه‌وە ئالـوودەی چـێژی شـیعـر دەبـن و له‌ ژینـگه‌یـه‌کی شـیعـر دوسـتـدا په‌روەردە دەبن. شه‌یـدای خوێنـدنه‌وەی شیعـر دەبـن. ناتوانن به‌ درێـژی ژیانیان واز له‌ خـوێنـدنـه‌وەی شـیعـر بهـێـنن. شـیعـر دەبـێـت بـه‌ به‌شـێک لـه‌ ژیـانیـان. بـه‌ دووریـشی مه‌زانـن، که‌ هـه‌نـدێک له‌م منـداڵانه‌ ببـن به‌ شاعـیر و به‌ نـووسه‌ری بـواری ئـه‌دەبیاتی منـداڵان. منـداڵان هـه‌ر بە خـۆڕسکـی ئـارەزووی گـۆرانی و ئـاوازی شـیرینیان تێـدایه‌.
گه‌لـێک له‌ که‌ڵـه‌ شاعـیرانی کورد و جیهـانی، له‌ منـداڵیـیه‌وە هـۆگـری شـیعـر نـووسین بوون، له‌گەڵ شیعـردا ژیـان و گه‌ورەبـوون، تا بوون به‌و شاعـیرە مـه‌زن و ناسراوانه‌.

١٤ـ له‌ میـانه‌ی شـیعـرەوە، به‌هـرە و گـه‌لی له‌ تـوانـاکـانی منـداڵان دەردەکـه‌ون، وەک دەنـگـڕەوانی و به‌ جـوانی پێشکه‌ش کـردنی شیعـر و دەرخـستنی ئازایـه‌تی ئه‌دەبیـیان.

١٥ـ شـیعـر و سروود، رۆحـی کوردایه‌تی و هـاوبه‌‌سته‌بـوون و کوردستان په‌رروەری له‌ دڵـی منـداڵاکانتـان شـیرینـتر دەکات. په‌رۆشـێکی زیاتـری نیشـتمانییان دەبـزوێنێـت.
زیاتـریش پابـه‌نـدی نه‌ریـت و به‌هـا نیشـتمانییه‌کـان دەبـن.

١٦ـ شیعـری شیریـن و گونجـاو بۆ منـداڵان، گه‌شه‌ به‌ چـێژی ئه‌دەبی منداڵان دەکات و هه‌سـت دەوڵه‌مه‌نتـریـان دەکـات و هـانیان دەدات بۆ دەرخـستنی توانـا و بەهـرەکانیان.
 
١٧ـ شـیعـر، هـۆکـارێکه‌ بۆ بنیاتـنانی که‌سایه‌تییه‌کی دروسـت و بۆ رووانـدنی رەوشتی به‌رز و خـوو و نه‌ریـت و بەهـای جـوان. بـۆ زاخـاودانی هـۆش و هـه‌ست و دەروونی منـداڵان. کە کاریگەرییان لە ژیـانی ئەمـڕۆ و داهـاتـوویان دەبێـت.

١٨ـ په‌روەردەکردنی منـداڵان به‌ ئاشنابـوون و خۆشـه‌ویستی بۆ شـیعـر، نه‌ک هـه‌ر له‌ قـوتابخانه‌دا به‌ڵکو له‌ ژیانی رۆژانه‌یان و په‌یوەندییه‌کانیشیاندا سوودیان پێ دەبخشێت.

١٩ـ شاعـیرانی منداڵان، لە میانەی شیعـرەکانیانەوە، هـانی منداڵانی کوردستان دەدەن، بـۆ ژینگەپـارێـزی، بۆ پاکڕاگرتـن و پاراستنی سـروشتی جـوان و رەنگینی کوردستان.

٢٠ـ شـیعـر رۆڵـێکی گـرنـگی لە چـارەسەرکـردنی هـەنـدێ گـرفـتی دەروونی منـداڵان هـەیە وەکو: تـرس، شـەرم، گـۆشـەگـیری، دڵـتـەنگی هـەیە.

٢١ـ شیعری منداڵان، یەکێکە لە گرنگترین رەگەزەکانی رۆشنبیریی منداڵان، کە گەلێک ناوەڕۆکی گـرنـگـیان بـۆ کـورت دەکـاتەوە.

٢٢ـ زۆریـش پێـویستیمان بە لێکـۆڵـینەوە و بە رەخـنەی زانستی بنیاتنەر هـەیە، بۆ لە بێژنگـدانی شیعـرەکانی منداڵان. بۆ دیاریکردنی لایەنی جوانییان و بۆ دیاریکردنی هەڵە و نادروستییەکانیان، لە هەمـوو روویـەکەوە. چونکە شیعـر بەبێ رەخنـە پێشناکەوێت.

داوا له‌ شاعـیرانی شـیعـرنـووس بـۆ منـداڵان و له‌ دادەکـانی باخـچـه‌کانی منـداڵان و له‌ مامۆستایانی قوتابخانه‌ بنەڕەتییه‌کان و له‌ دایکـان و باوکان دەکه‌ین، که‌ منداڵه‌کانیان و قـوتابییه‌کـانیان ئاشـنا و هـۆگـری شـیعـری جـوان و به‌سوود بکـه‌ن، چونکه‌ شیعـر له‌ زۆر رووەوە سوودێکی زۆر نایاب به‌ منـداڵه‌کـانتان و به‌ قـوتابییه‌کـانتان دەبه‌خـشێت.

کەواتا شـیعـر دەتوانێـت ئه‌‌رکـێکی زۆر گرنـگ ببـینـێـت، له‌ چەنـد رەهـه‌نـدێکی وەک: په‌روەردەیی و نه‌ته‌وەیی و نیشتمانی و کۆمه‌ڵایه‌تی و رەوشتی و جوانی و سروشتی و ویـژدانی و ســۆزداری و هـزری مـرۆڤـایـه‌تی. ئـه‌وە شـیعـری منـداڵانـە، کـه‌ منـداڵـه‌ چـاوگـه‌شـه‌کـانتـان به‌ کوردایـه‌تی و کوردسـتان په‌روەری گـۆش و پـه‌روەردە دەکات. فـێری وانه‌ی نیشـتمان په‌روەری و دڵسـۆزی و خـه‌بات و تـێکـۆشان و خـۆڕاگـری و ئازایـه‌تی و دلـێری و به‌رگـری و کۆڵـنه‌دانیـان دەکـات. ئـه‌وە شـیعـرە که‌ رۆڵـه‌کانتان فـێری رەوشت به‌رزی و رەفتار دروستی و گه‌شبینی و هـیواخوازی و چاکه‌خوازی و هـاوکـاری و یـارمـه‌تی و لـێـبـووردن و رێـزگـرتـن و بـرایـه‌تـی و ژیـنگـەپـارێـزی و هـاوڕێـتی و مـرۆڤـایـەتی و زۆر شـتی جـوانی تـر دەکـات.

رەزا شـوان
نەرویـج: ٣٠/ ئـوکتۆبـەر/٢٠٢٢



 

 

منـداڵانی بەهـرەمەنـد. . رەزا شـوان

لە روی زانستییەوە، چەندین زاراوە هەن کە گوزارشت لە چەمکی (منداڵی بەهـرەمەند) دەکەن و هەمان مەبەست دەگەیەنن. وەک (منداڵی بەتوانـا)، (منداڵی داهـێنەر)، (منداڵی بـلـیمەت)، (منـداڵی هـەڵـکەوتـوو)، (منـداڵی لـێهـاتـوو)، (منـداڵی بـاڵادەسـت)، (منـداڵی زۆرزان)، . . . هـتـد.
ئـەم زاراوانە هـەرچـییەکـبن، گوزارشـت لە پـۆلـێک لە منـداڵانی نائـاسـایی دەکـەن، کە دەکەونە ژێر چەتری پەروەردەی تایبەتییەوە و لە رووی زیـرەکی ئەقـڵییەوە جیاوازیان لەگەڵ منداڵانی ئاسایی هاوتەمەنیاندا هەیە، لەوان بە جۆش و خرۆشتر و هـۆشیارترن.

بێگومـان هـەمـوو خـێزانەکان حـەزدەکـەن کە منـداڵـەکانیـان بەهـرەمەنـد و داهـێنەر و جیـاواز و ناوازەبـن، تا شانـازی بە خۆیـان و بە داهـێنانەکانیـانەوە بـکەن. بەڵام حـەز شتێکە و توانـا و بەهـرە شـتـێکی تـرن.

دەشێ منداڵانی بەهـرەمەنـد، لە بوارێک یا زیاتر لە بوارێکـدا هەڵکەوتووبن، وەکو لە رووی هـزری و داهـێنان و کۆمەڵایەتی و جەستەیی و هـونەریی (موزیک، هەڵپەڕکێ، سەما، گـۆرانی، شـانۆ) و لە بواری ئاکـادیمی و وەرزشی و تەکنەلـۆژی و بـوارەکانی کەدا. ئەم منداڵە بەهـرەمەنـدانە پێویستییان بە ستراتـیژی و میکانیـزمی جیاواز هـەیە. پێویستییان بە بەرنامە و پـرۆگرامی پەروەردەیی پێشکەوتوو هـەیە، کە لە ناوەڕۆکـدا جیـاوازبێـت لەگەڵ بەرنـامە و پـرۆگـرامەکانی منـداڵانی ئاسـاییـدا، چـونکە بەرنـامە و پـرۆگـرامە گشتییەکان، حـەز و ئارەزوو و هـیوا و خەونەکانیـان مەسـت ناکـەن.

منداڵانی بەهـرەمەند لە هەموو توێژەکانی کۆمەڵایەتی و ئابووری و ئاینیدا هەڵدەکەون.
لە توێـژینەوەکانی پسپۆرانـدا، ئەو راستییە دەرکەوتـووە، کە زۆربەی بەهـرەمەنـدان و بـلیمەتـان و داهـێنەران و سەرکـردە هـەڵکەوتـووەکـان، لە خـێـزانە کـەم دەرامـەت و هـەژارەکانـدا پێگەیـشـتوون و هـەڵکەوتـوون.

تا ئێستا گەلێ پێناسەی جیاواز بۆ دیاریکردنی چەمکی (بەهـرەمەنـد) کراوە. بە کورتی و بە چـڕی باس لە هـەنـدێ لەو پێناسـانە دەکـەین:

پێناسە کلاسیکـییەکان، سەرنج وردیان لەسەر ئەوەیە کە توانای ئەقـڵی، کە گوزارشـت لە بەهـرەمەنـدی و زیـرەکی دەکات، تەنیا پێـوەرە بـۆ پێناسەکردنی منـداڵی بەهـرەمەنـد.
ئەم پێناسەیەش، بۆ بـۆچـوونی (هـۆلـینگ ۆرس) و(تیـرمـان) دەگەڕێتەوە. سەرنجـیان لەسەر توانای گشتیی ئەقـڵی بووە. کە لەڕێی تاقیکردنەوەکانی زیرەکییەوە دەردەکەوێت.
کەمترین رێـژەی زیـرەکـیشیان بە (١٤٠) نمرە دیاریکردووە. کە سنووری نێوان منداڵی بەهـرەمەنـد و منـداڵی ئاساییە.

(رینـزولی) بەم شێوەیە پێناسەی بەهەرمەندی دەکات:"منداڵی بەهـرەمەند، ئەو کەسەیە کە تـوانایەکی ئەقـڵیی باڵای لە داهـێنانـدا هـەیە".

سەبارەت بە پێناسەی (ویـتی) ش، کە ئەو پێناسەیەیە کە کۆمەڵەی ئەمريکی پەسەندی کـردووە و پشـتی پێـدەبەسـتن، ویـتی دەڵێـت:"منـداڵانی بەهـرەمەنـد ئـەو کەسـانەن کە هـەمیشە لە بـوارەکانی مـوزیـک و هـونەر یان سەرکـردایەتیکردنی کـۆمەڵایـەتیـدا، بە پلەیـەکی سەرنجـڕاکێـش نمـایشکاری بـەرزن".

هەریەکەش لەم زانا پسپۆرانەش (وڵاس، کوچان، کۆکس، دکتۆر ماکینون، ماریا شیڤـل) و زایانی کەش، هەریەکەیان کۆمەڵێک سیما و تایبەتمەندییەکانی منداڵانی بەهرەمەندیان دیاری کردوون.

کـۆمەڵـەی نیشـتمانی منـداڵانی بەهـرەمەنـد (دی سی) لە واشـنتۆن لە ئەمریکا. جەخـت لەوە دەکـاتەوە کە هـەرچەنـدە پێناسەی زۆر بۆ بەهـرەمـەنـدی هـەیە، بەڵام هـەمـوویان تـوخـمێکی هـاوبـەش لەخـۆدەگـرن، واتـە:"بەهـرەمەنـد، کەسـێکە کە ئاستـێکی نـاوازە نیشان دەدات. یا لە ئـەدای کارکردن لە یەکێک یا لە چەنـد بوارێکی دەربـڕیندا، توانـای نیشـانـدانی هـەیە".

بە کورتی، بەهـرە توانـایەکی جیـاوازە و ئامادەییـەکی رەمـەکی نائاساییە لە لای کەسی بەهـرەمەنـد. دەشێـت توانـایەکی بـۆمـاوە بێت یا وەرگـیراو بێت. توانایەکی ئەقـڵی بێـت یا تـوانـایەکی جەسـتەیی بێـت.

نیشانەکانی منـداڵانی بەهـرەمەنـد

لەوانەیە بپرسن کە چـۆن منداڵانی بەهـرەمەند بناسن. نیشانەکانی منداڵانی بەهـرەمەنـد زۆرن، ئەمانەی خـوارەوە بە کـورتی بەشـێکـن لە نیشانـەکانی بەهـرەمەنـدی:

١ـ منداڵانی بەهـرەمەنـد وەکو مامۆستا دەردەکەون. لە منـداڵانی مامناوەنـد، خـێراتر و ئاسانتر فێردەبن و زانستی وەردەگرن، بە تایبەتیـش لە فـێربوونی زمانـدا بەهـرەیەکی باشیان هـەیە، خـاوەنی وشـە و زاراوەیەکی زۆرن و دەتـوانن لە پێکهـێـنانی رسـتەدا سوودیان لێوەربگرن و بەکاریان بهـێنن. بە ئازادی و ئاسانی و جـوانی و بوێـریشەوە گوزارشت لە هـزر و بیـرۆکە و راکانیـان دەکـەن.

٢ـ منـداڵانی بەهـرەمەنـد، کـراوەن، خـۆدەرخـەرن و خۆیـان دەبنـە پێـشـەوە.

٣ـ خـوێنەری خووگرتـوون، هەمیشە خولیا و شەیـدای خوێنـدنەوەی گۆڤـار و کتێبی بابەت هەمەچەشـنەن. لە خـوێنـدنەوە مەسـت نابـن و حـەز بە زانینی زیـاتر دەکـەن.

٤ـ ئەرکەکـانی قـوتابخـانەیان، لە ماڵەوەدا بە خـێرایی و بە ئاسانی جـێبەجـێـدەکەن و پشـت بە تواناکانی خۆیـان دەبەسـتن.

٥ـ کۆمەڵایـەتین و بە هـۆی زیرەکییانەوە، هـاوڕێتی و ئاشنایەتی لەگەڵ کەسانی تەمەن گـەورەتـر لە خۆیـان دەکـەن. رۆحـی یارمـەتی و هـاوکـاری و دادپـەروەرییـان هـەیە.

٦ـ بـڕوا و متمانەیەکی زۆریان بە خۆیان هەیە. هەردەم هـیوادار و گەشبینن، بوێرن و دودڵنین. هەڵوێستی ئەرێنیان هەیە. خاوەنی ئیرادەیەکی بەهـێزن و ئەستەم بوونی نییە لە لایان. نوێخواز و داهـێنەر و ئەزموونخوازن. لە گفتوگۆ و قـسەکردندا شەرم ناکەن.

٧ـ زۆر دەپـرسـن و زوو تێـدەگـەن و هـەردەمیش وێـڵی دوای زانـین و راسـتییەکـانن.

٨ـ بە شێـوازێکی نـوێ و نـاوازە، توانای چارەسەرکردنی گرفـت و کـێشەکانیان هـەیە.

٩ـ خاوەنی خەیاڵـێکی بەرز و فـراوانی نائاسایین. چـیرۆکی خەیاڵـئامـێز دەگێڕنەوە. بە وردەکارییەکی زۆرەوە، باس لە داهـێنان و لە جیهـانە خەیـاڵییەکان دەکەن.

١٠ـ دڵیان بە کـارە رۆتینیـیە دووبـارەکانی رۆژانە دانـاکەوێـت. وێـڵی دوای داهـێنان و ئافرانـدن و پـێشکەوتـنن.

١١ـ جـوانخوازن و حەزیان لە چـێژی جوانییە. لە رووە جـوانەکانی شتەکان دەڕوانـن.

١٢ـ منداڵانی بەهـرەمەند توندڕەو و دەمارگیر نین، میانـڕەون. ئامادەییەکی زیاتریشیان بۆ داننـان بە هـەڵەکانیانـدا هـەیە. رێـزیـش لە دایـکان و باوکـان و لە مامۆسـتاکانیان و لە هـاوڕێکانیان و لە کەسانی تر دەگـرن. رای جیـاواز قـبووڵ دەکـەن و هەسـتی کەس بـرینـدار ناکـەن.

١٣ـ خاوەنی هەست و سـۆزن، هـەردەمیش گەشبین و هـیواخـواز و کۆڵنـەدەرن بۆ گەیشـتن بە هـیوا و بە ئامانجـەکانیان. لە لایان ناکرێ و ئەستەمیش بـوونیان نییە.

١٤ـ سەرنـج وردن و زوو تێدەگەن و دانامێنن و خێرا وەڵامی پرسیارەکان دەدەنەوە.

١٥ـ بە هـۆی زیـرەکی و باڵادەستی و بەهـرەمەندییانەوە، حەز بە رابەری و پێشەنگی و بـە سەرکـردایەتیکـردنی هـاوڕێکانیـان دەکەن.

١٦ـ لە تەمەنێکی بچـوکدا فـێری قـسەکردن دەبن و زووش پێ دەگرن، زووش فـێری خوێنـدنەوە و نووسین دەبـن. لە قوتابخانەشدا لەچاو هـاوڕێ خوێنـدکارەکانیانەوە کە بەهرەمەند نین و ئاسایین، ئەمان ئاست بەرزترن و نمرەکانیشیان لە وانەکاندا باڵاترن.

١٧ـ رووخۆشـن و حەزیـان لە گفـتوگـۆ و سـوعـبەت و لە قـسەکـردن و لێکـدانەوەیە.

١٨ـ خـاکین و زیـادەڕۆیی ناکـەن و خۆیـان هەڵناکێـشن و کەمتر شانـازی بە خۆیـان و بە کارەکانیانەوە دەکـەن.

١٩ـ حەزیـان لەو یارییـانەیە کە ئاسان نین و پێویستییان بە بیرکردنەوەی قـووڵ و بە یاسا هـەیە. وەکوو یـاریی شەتـرەنج و یاریی هەڵـوەشاندنەوە و پێکەوەنـانی شـتەکان.

٢٠ـ تەندروستییەکی باش و تەنێکی بەهـێزیـان هـەیە.

٢١ـ توانایەکی باشیان لە گوزارشتکردن لە هـزر و لە خەیاڵ و لە بیرۆکەکانیان هەیە. توانای رەخنەگرتنیشـیان لە خۆیـان هـەیە.


رۆڵی خـێزان لە گەشەکردنی بەهـرەی منداڵان

(بـلـوم) لەو باوەڕەدایە، کە خـێزان رۆڵـێکی گـرنگی لە پێکهـێنانی بەهـرەی منـداڵـدا هەیە. گەر خـێزان هـانی منـداڵەکەی نەدات و بەهـرەکانی بە هـەنـد نەزانێت و رێـز و پـێزانینی بۆ توانـاکانی منـداڵە بەهـرەمەندەکەی نەبێت و لە ماڵەوەدا کەشوهـەوایەکی گۆنجاوی گەشەکـردنی و پێـشکەوتنی بۆ نەڕەخـسێنێـت، بەهـرەکانی منـداڵەکەیـان بە کپی و پەنگخـواردوویی و شاراوەیی لە دەروونیدا دەمـێنـنەوە و دەریان نابـڕێـت.

هەریەکەش لە (گـینسبۆرگ) و (هـاریسۆن) یش، جەخـت لەسـەر ئـەوە دەکـەنەوە، کە تا ئەمـڕۆش بەشـێکی زۆری خـێزانـەکان نابـەڵـدن لە گـرنگی رۆڵیـان، لە دۆزینـەوەی منـداڵانی بەهـرەمەنـد.

یەکەم هەنگاو کە پێویستە دایک و باوکی منداڵ بینێن بۆ دیاریکردنی منداڵەکەیان، ئایا بەهـرەمەندە یا ئاساییە. ئەوەیە کە لە لایەن دەروونناسێکی پسپۆری مـۆڵـەتپێدراوەوە، منداڵەکەیان هەڵسەنگـێندرێـت، کە شارەزایی و ئەزموونی مامەڵەکردنی لەگەڵ منداڵانی بەهـرەمەنـدا هـەیە.

مامۆستاکانیش رۆڵێکی گرنگیان لە دۆزینەوەی قـوتابییە بەهـرەمەنـدەکانیان هـەیە. لە میانـەی سەرنـج و تێبینیـیەکانیـان، لە کـاتی وتـنـەوەی وانەکـانیانـدا. دەتـوانـن منـداڵە بەهـرەمەندەکانیان بناسن و ئەوەش بزانن کە توانا و بەهرەکانیان لە چی بوارێک دایە.

چۆنییەتی مامەڵەکردن لەگەڵ منـداڵانی بەهـرەمەنـدا

١ـ پێویسـتە ئێـوەی دایـکان و باوکـان، گرنگی و بایـەخی بەهـرەمەنـدی بـزانن و بـۆ گەشەکـردن و هـانـدانی منداڵەکانتـان بیـقـۆزنـەوە.

٢ـ بـوار و كەشوهـەوایەکی هـێمن و گونجاو بۆ منداڵە بەهـرەمەندەکانتان بڕەخـسێنن. کـاتێک کە دەیـانەوێـت شـتـێک دابهـێـنن یا بیـر لە بابـەتـێکی دیـاریکـراو دەکـەنەوە.

٣ـ لەو بـوارانەی کە منـداڵاکانتان بەهـرەیان تێیانـدا هـەیە، هـانیان بـدەن کە متمانەیان بە تواناکانی خۆیان هەبێت. توانای ئەنجامدانی کاری گەورەیان هەبێت. چونکە متمانە و بـڕوابەخـۆبـوون، هـۆکارێکـن بۆ دەرخـستـنی تـوانـا و بەهـرە متـبوو و شـاراوەکانیان.

٤ـ دابینکـردنی کتێب و گۆڤـاری بابـەت هەمەڕەنـگەی بەسوود، بە پێی تەمەنی منـداڵە بەهـرەمەندەکانتان. کە لە میانەی خوێنـدنەوەیانـدا، خەیاڵیان فـراونتر دەکەن و ئیلهام و مەیلێکی زیاتریان بۆ داهـێنان و ئافـراندن دەبێت. لە ماڵەوەشدا کتێبخانەیان بۆ دابنێن و بە کـتێب و گۆڤـاری هەمەڕەنـگەی گۆنجـاو لەگەڵ تەمـەنیـاندا، بیانـڕازێننـەوە.
هەروەهـا دابـین کردنی کارەستەکانی ئەو یارییـانەی ئارەزوویان لـێیان هـەیە. چونکە یاریکـردن هـۆکارێکی گرنگە بۆ گەشەکردنی بەهـرە و توانا و ئارەزووەکانی منـداڵانی بەهـرەمەنـد. بە تایبەتیـش یارییـە زەینیـیەکان کە پێـویستییان بە بیـرکـردنەوە هـەیە.

٥ـ هەرگـیز نابێـت گـاڵتـە بە تـوانـا و بە خـەیـاڵ و بیـروڕا و بە بیـرۆکەکـانی منـداڵە بەهـرەمەنـدەکانتان بکەن و پێیان پێبکەنـن یا گاڵتە بە کـار و بە پـرۆژەکانیان بکـەن. گـەر ساکاریشبن، بەهـەنـدیان بزانـن. ئەگـینا بـڕوا و متمانەیـان بە خۆیـان نامێنێـت و بەهـرەکانیشیان دەتاسـێن و لەنـاودەچـن.

٦ـ هـەنـدێ کێـشە بخـەنە بەردەم منـداڵە بەهـرەمەنـدەکانتـان، تا بـزانن چـۆن بیـریان لێـدەکەنەوە و چی چـارەسەرێـکی گـونجـاو بـۆ چـارەسەرکـردنیـان دادەنـێن.

٧ـ گێڕانـەوەی چـیرۆک بۆ منـداڵان لە پێـش نـووستـنـدا زیـاتر گەشـە بە بەهـرەکانی منداڵانی بەهـرەمەنـد دەکەن. لێکـۆڵینەوە تـازەکان ئەوەیان سەلـمانـد، کە گێـڕانەوەی چـیرۆک بۆ منـداڵان زۆر بەسوودە. ئەو منداڵانەی چـیرۆکیان بۆیان گێڕاونەتەوە، لە قـوتابخـانەدا زیـرەکترن لە ئەو منـداڵانەی کە گوێیـان لە چـیرۆک نەبـووە.

٨ـ راهـێنانی منـداڵانی بەهـرەمـەنـد، لەسـەر بە دروسـتی بەکـارهـێنانی ئامێـرەکانی کـۆمپیـوتـەر و ئینـتەرنـێـت و ئـایپـاد. کە لەمیانـەیـانەوە دەتـوانـن زیـاتر فـێربـن و وەربگرن و زیاتر گەشە بە بەهـرە و ئارەزووەکانیـان بکەن.

٩ـ پێویستە قوتابخانەکان رۆماڵێکی گشتی بۆ ناسینی قوتابییە بەهـرەمەندەکانیان بکەن.
بە جیـاوازیان بـزانن و پـۆلی تایبـەتی و پـرۆگـرام و بەرنـامەی تایبەتییـان بۆ دابـڕێـژن.

١٠ـ پێـویستـە ئـەو مامـۆسـتایـانەی کە وانـە بە پـۆلی منـداڵانی بەهـرەمەنـد دەڵـێـنەوە، کـۆرس و خـولی تایبـەتییـان بـۆ بکـرێتـەوە و بە بـاشی رابـهـێـنرێـن، تـا لـە لە بـارەی چـۆنیـیەتی مامەڵـەکـردن لەگـەڵ منـداڵانی بەهـرەمـەنـدا هـۆشیار و شارەزابـن.

رەزا شـوان
نەرویـج: ٢٣/ ئـوکتۆبـەر/ ٢٠٢٢

 

 

لە شـێرەژنـانی کورد ـ فـاتە رەش (١٨٨٨ـ ١٩٥٥) . . رەزا شـوان

{gallery}fate{/gallery}

 

 زۆرن ئـەو نـاودارە کوردانـەی، چ پیاوان چ ژنان، کە لە بـواری سەربازی و لە هەموو بوارەکانی تردا، خزمەتی دەوڵەتی ئیسلامی و عـەباسی و دەوڵەتی عوسمانییان کردووە. یا خـزمەتی دەوڵەتی عـیراق و ئێـران و سوریایان کردووە. بەرگرییان لە گەلانی تورک و عـەرەب و فـارس کـردووە. بە هـەزاران قـوربانییان لە شەڕ و بەرگریکردنیاندا داوە. چەندین داستانی قارەمانێتی و نەبەردییان تۆمار کردووە، بۆ نموونە سەلاەدینی ئەیوبی، ئەبو موسـلم خۆراسانی، ئیبراهـیم هەنانۆ. شێخ مەحمودی نەمریش لە ساڵی (١٩٢٠) بە لەشکرێکی گەورەوەی سوارەی کوردەوە، لە شۆڕشی ساڵی (١٩٢٠) لە حەبانییە و شوعـێبەی لە خـوارووی عـیراق. بە هـانای برایـانی عـەرەبی چـاوڕەشمانەوە چـوو و بەشداریی شەڕی کرد. چەنـدین کورد لەو شـەڕەدا کـوژران. بەڵام تەنیـا عـەرەبێکـیش نەچـووە پـاڵ شـۆڕشـەکەی شـێخ مەحمـوود. تەنانەت بە قـسەش پشتگیرییان لێنەکرد.
بە دەیان ناوداری تر کوردمان کە بەرگرییان لـەو گەڵانەی کە بە ناوە برامانن کردووە.
بەڵام برایانمان زۆر سـفـڵەن و زۆر بە نامەردی و ناپیاوی و دڕنـدەیی و بێ بەزەییانە، پـاداشـتی قـوربانـیـدان و پیـاوەتی کوردیـان داونـەتـەوە و دەدەنـەوە. بە ژینـۆسـایـد و رەشەکوژی و کیمیاباران و ئەنفـال و داگیرکردنی کوردستان و بە تاڵانی و سووتاندن و وێـرانکـردن و دەربەدەرکردنی کورد و گۆڕینی دیمۆگـرافـیای کوردستان پاداشتی چاکە و قـوربانیـدانی کوردیـان داوەتـەوە و دەدەنـەوە. ئەگەر کورد ئەو هەمـوو قـوربانییەی لە پێنـاوی دامەزرانـدنی دەوڵـەتی سـەربـەخـۆی کوردیـدا بـدایە، دەمـێکبـوو دەوڵـەتی کوردستانمان دامەزراندبوو. چونکە وەکوو دەڵێن "هەزار ساڵ بکەیت بێگانە پەرستی هـەر دەهـێنیـت نـوشستی". بـە داخـەوە تـا ئەمـڕۆش کـورد دۆسـت و دوژمـنی خـۆی ناناسێت و پەنـد و وانەشـمان لە شکستییەکان و لە نەهـامەتییەکانمان وەرنەگـرتـووە.

ئەتاتـورک، باش ئـەوەی دەزانی، کە بەبێ لایەنگـیری و بەبێ بەدەستهێنانی یارمەتی و بەشـداریکردنی کورد لە شەڕدا، ناتوانێت لە شەڕەکانیدا سەرکەوتـن بەدەست بهـێنێـت.
لە کورد نزیک بـۆوە و لەژێـر عەبـایی ئاینی ئیسلامی و جیهـادا، کەوتە درۆ و دەلەسە بۆ لە خـشـتەبـردن و تەفـرەدان و هـەڵخـەڵـەتانـدنی کـوردی خـۆشـباوەڕ، ئـەوەی کردە ئەقـڵیانـەوە، کە کـورد و تـورک بـرایـن و ئیسلامـین و داگـیرکەران گـومـڕان "کافـرن" پێویستە پێکەوە جیهـاد بکەین. سوێنـدی خوارد و بەڵـێنیشی دا کە سەربکەون، بەبێ جیاوازی بە زیادەوە هەموو مافێکی کورد دەدەین. گەر پاڵپشتیکردن و بەشداریکردنی کورد نەبـوایە ئەتـاتـورک نەیـدەتـوانی بەسەر یـۆنانییەکـان و روسـیادا سەربکەوێت و لە تـورکـیادا دەریـان بـکەن و بتوانێـت دەوڵـەتی تـورکـیای ئەمـڕۆ دابمـەزرێـنن.
ئەتاتورک چۆن پاداشتی قوربانیـدان و مافـەکانی کوردی دایـەوە، بەڵـێ بە رەشەکـوژی و ژیـۆسایـد و تـاڵان کـردن و بە داگیرکـردن و وێرانکردنی کوردستان و نکوڵیکردن لە بوونی کورد، وەڵامی قوربانی و پیاوەتیی کوردی دایەوە. تا ئەمڕۆش هەتیـوەکانی دوای خـۆشی، درێـژە بە هـەمـان ئایـدۆلـۆژیـای بـۆگـەنی رەگـەزپـەرستی دەدەن و دژایـەتی کورد دەکـەن و حاشا لە بـوونی کـورد دەکـەن.
ئەم باسە قـسەکردنی زۆر زیاتر هەڵـدەگرێت. دێنە سەر کـرۆکی باسەکەمان دەربـارەی شـێرەژنێکی جەنـگاوەری کوردمـان، بە نـاوی "فـاتە رەش" لە باکـووری کوردسـتان.
 

فـاتە رەش یا "فـاتێ رەش" کـێـیە؟

 
فـاتە رەش، کچی (یـوسـف ئاغـا) ی سـەرۆکی هـۆزێ گـەورەی مەرعـەشی سـینمـیلی ناسراوی کـوردە، لە ناوچـەی (مـەرعـەش) لە پارێـزگـای (ئـەرەزەڕووم)ی باکـووری کوردسـتان. لە ئەنـادۆڵ. . فـاتە رەش لە ساڵی (١٨٨٨) لـە گـونـدی (چـای) سـەر بـە ناحیەی (عەشکالێ)ی سەر بە ئەرزەڕووم لە بنەماڵەیەکی ناسراوی کورد لەدایکبووە.

دکتۆر کامەران ئەمین ئـاوە، لە کورتە نووسینێکـدا، کە لە ویکـیپیدیای تـورکـییەوە بە ناوی (فـاتمەڕەش شێرەژن) وەریگـرتـووە، لە رێـکەوتی (٧/ ٧/٢٠١٨) دا، لە سایتی (ئەمـڕۆ) دا، بڵاویکردۆتەوە، نووسیوێتی:"فـاتێ رەش نازناوی (ئایشـە خانـم)ە، کچی (حاجی عـوسمان بـەگ) ە، خـەڵکی (ئانـدرین)ە"ی سـەر پارێـزگایی مەرعـەشـە.

نووسینێکم دەربارەی بینباشی (ئایـشە) خوێندەوە، کە لە تورکیدا بە (بـینـباشی ئایشە) ناسراوە، (بینباشی : رائـید) بە کوردی (ئایشەی سەرکرەی هـەزار) دەگەیەنێت. ئایشە لەگەڵ هاوسەرەکەی لە (ساڵۆنیک) لە یۆنان ژیاون، هاوسەرکەی ئەمیش سەرباز بوو، لە شەڕی قەفـقاسدا کوژرا. لە رووی خـێزانیشەوە جیاوازی لە نێوان (ئایشە بینباشی) و (فـاتە رەش) دا هـەیە. باسی ئەوەش نەکراوە کە ئایشە کورد بێت. بەڵان هەمان ئەو شەڕانە و ئازایەتی و قارەمانییەتییەی بە ناو فاتە رەشەوە تۆمارکراون، هەمان شەڕ و سەرکـەوتن و رۆڵیـش، بە نـاوی بینباشی (ئایـشە) شەوە تـۆمـارکـراون. بـۆیە لـێرەدا، گۆمانێکمان لا دروسـت دەبێـت، کـامیان راستن (فاتە رەش) یا رائید (ئایشە). یا ئەوەتە بۆ چەواشکاری و ناوبـزکـردنی رۆڵی ئـەو شـێرە ژنە کوردەمانە. بە ئەنقەست ئەم دوو ناویـان بـردووە!. ئایا رائید (ئایشە) هەر (فاتە رەش)ە ؟!. بەڵام دوو وێنەی جیاوازیان هـەیە. جیـاوازیش لە ساڵ و لە شوێنی کۆچکردنیان هـەیە. (ئایـشـە بیـنباشی) لە ساڵی (١٩٤٩) لە ئیزمیر کۆچی کردووە، بەڵام (فاتە رەش) لە ساڵی (١٩٥٥) لە ئەستەنبوڵ کـۆچی دوایی کـردووە. کەواتە، فـاتە رەش و ئایـشە بینـباشی دوو ژنـی جـەنـگـاوەری جـیـاوزن و هەمـان کەسـایەتی نیـن.
 
نەک هـەر ئـەم ناوە بەڵکو چەنـد ناوێـکی جیاوازی تـریش، دراونـەتە پـاڵ نـاوی فـاتە رەش و باوکی و هـاوسەرەکەشی. بەڵام لە زۆربەی ئەو سایـت و نووسینە تـورکییانەی کە من خـوێنـدمەوە، نـاوی فـاتە رەش بە (فـاتیمە سـێهـر ئاردن) ناونووسـیان کردووە، (سـێهـر ئـاردن) نـاو نییـە، وەک نـازنـاو هـاتـووە. زۆربـەی نـووسینەکانیـش، جەخـت لەسەر ئەوە دەکەن کە ناوی باوکی فاتە (یوسف ئاغا) یە. بەپێ ناسنامەکەی و تۆماری سەرژمێریی (سەریکامیش) ناوی راستی فاتە ناوی (ماهـی) یە خەڵکەی ناوچەکەشیان هـەر بە مـاهـی ناویـان بـردووە.
وانەبێژی یاریدەدەر دکتۆر (ئۆرون) لە کۆلێژی ئاداب و زانیاری لە زانکۆی (کوجایلی) لە تـورکیا، لە بارەی مێـژووی تـورکیا، دەربـارەی فـاتە رەش دەڵێـت:"نازناوی راستی فـاتیمە سێهـر خـانم، کە بە ـ کـارا فـاتـمە ـ فـاتە ڕەش ـ ناسـراوە، "سافـاشـێـر"ە.

فـاتە رەش، کچـێکی ئەسمەری رەشتاڵەی کورتە بـاڵا و لاواز، ئەنـدام تونـدوتـۆڵ بوو، چاوەڕەشەکانی دەبـریسکانەوە. زۆر خاکی بوو، بەزۆری ستایـلی ئەو جلوبـەرگەکەی لەبـەری دەکـرد، پیاوانە بـوون. کەوایـەکی رەشی شـۆڕێ لەسەر جلـەکانیـیەوە لەبـەر دەکرد. فاتە رەش شۆڕە سوارێکی لێهاتووبوو، شـێرەژنـێکی زۆر ئازا و چاونەترس و جەربەزە بـوو. خەنـجـەرێک و دەمانچەیەکی لە پشتێنە پانەکەی قـایم دەکرد. تـفـەنگی درێـژی هـەڵـدەگـرت. پشـت و شانەکانی بە فـیشەکـدان داپـۆشـرابـوون. شـمـشـێرێـکی درێـژیـشی دەگرتە دەسـتەوە. رمـێکـیـشی بە لایـەکی ئەسپەکەیـەوە هـەڵـدەواسی. فاتە رەش نیشانشکـێنـێکی لـێهـاتـووش بـوو.
دوو بـرای هـەبـوو، ناویان (سـلێـمان) و (سەلاحـەدیـن)ە، لە هـەمـوو شـەڕەکـانیـدا لەگەڵـیـدا بـوون. هـەردووکیـشـیان لە شـەڕدا لە پێـناوی تـورکیـادا کوژران.

فاتە رەش، لەگەڵ (دەروێـش بـەگ) هـاوسەرگیری کرد. کە ئەفـسەرێکی جەنـگاوەری ئازای کورد بـوو، لە سوپای عـوسمانیـدا، هـەر لە هـۆزەکەی خۆیـان بـوو. لە گەڕەکی (کایکـوی) لە (ئەرزەڕووم) لەدایک ببـوو. ماڵیان لە شارۆچـکەی (ئەدرنـە) بوو. دوو کوڕ و کچـێکـیان بـوو. ناوی کوڕەکانی (سەیـفەدیـن) و (محەمـەد)، ناوی کچـەکەشی (فـاتیمە) بـوو. کوڕەکانی و کچەکەشی وەکوو خـۆی ئازابـوون و لە هەمـوو بەرەکانی شەڕدا لە گەڵ دایکیانـدا لە شـەڕدا بـوون.

وا باس دەکرێت کە هاوسەرەکەی فاتە رەش (دەروێش بەگ) زیندانی کـرابـوو، گـوایە فـاتە رەش لە پێناوی ئازادکـردنی هـاوسەرەکەی لە بەنـدیخـانە، چەکی هەڵگـرتـووە و شەڕی کردووە. تـوانی ئازادی بکات. بەڵام لە هـیچ لەو نووسینانەی مـن خـوێنـدمەوە، باس لە زینـدانیکـردنی هـاوسەرەکەی فـاتە رەش ناکـەن. تەنیـا دکتۆر کامەران ئەمـین باسی ئەم زینـدانیکـردنەی هـاوسەرەکـەی فـاتە رەش کـردووە.

یەکەم شەڕ کە فاتە رەش بە شداری تێـدا کرد شەڕی بەڵـقان بوو، (١٠) ژنی ئازای لە خـزمانی و بنەماڵەکەی چەکـدار کرد. منداڵەکانی لە ماڵی خزمێکـیان بەجـێـیانی هـێشت. لەگـەڵ ئـەو دە ژنـە و هـاوسەرەکەی لە ساڵی (١٩١٤) دا، لە شـەڕی بەرگـریکـردن و رزگارکردنی (ئـەدرنە) لە دژی بـولـگارییـەکان شـەڕێکی قـارەمانـانەی بێوێنـەی کـرد، لەم شەڕەوە ناسراو و وەکوو جەنـگاوەرێـکی قـارەمـان و جـەربـەزە نـاوی دەرکـرد.

فـاتە رەش دەڵێـت:"فاتـیمە کچـیشم کە تەمەنی (٩) ساڵ بـوو، وازی ناهـێنا و دوامـان کەوتـووبـوو، بێ ئەوەی بـزانێـت شـەڕ و مەرگ چـییە، نـان و ئـاوی بـۆمـان دەهـێنا"

فاتە رەش لە دوای شەڕی ئەدرنە، لەگەڵ هاوسەرەکەی و چەندین ژنی کورد بەشداری لە شەڕکرد، زیاتر ناوی دەرکرد. لە ساڵی (١٩١٩) دا بە فەرمی وەکوو جەنگاوەرێکی شەڕکەر لە سوپای عـوسمانیدا تۆمارکرا. پلەی (عەریف) یان پێبەخشی. هەر لە ساڵی (١٩١٩) دا، هـاوسەرەکەی (دەروێـش بـەگ) لە شـەڕیکـدا لە (سەریکامیـش) کوژرا. فاتە رەش دوای کوشتنی هـاوسەرەکەی بۆ ماوەیەک گەڕایەوە بۆ ئەرزەڕوومی زێـدی خـۆی و کەسوکارەکەی. دوایـش لەگەڵ منـداڵەکـانی و بـراکانیـدا لە ساڵی (١٩١٩) دا، باریان کـرد بۆ ئەستەنبـوڵ، کە زۆربەی ناوچەکانه لەژێـر دەستی یۆنانییەکاندا بـوون.

هەر لە ساڵێ (١٩١٩) دا، کە زانی مستەفـا کەماڵ (ئەتاتـورک) لە شاری (سیواس)ە، کۆنگـرەیەک دەبەستێت. جلێکی باڵاپۆشی و دەموچاوپۆشی رەشی لەبەرکرد و لەگەڵ چەنـد سوارەیەکدا بەرەو سیواس بە رێکەوت. دوای سێ شەو و رۆژی بـڕینی رێگای سەخـت و بەنـاو بەفـردا، گەیشتنە سیواس، لـەوێ مستەفـا کەمـاڵی دەبینێـت. لە پێشا مستەفـا کەماڵ زۆر بە رەقی قـسەی لەگەڵـدا کرد و وتی دەتەوێـت باسی چـیم لەگەڵـدا بکەیـت؟ فـاتە رەش، باڵا پـۆشییەکەی لەخـۆی دەکـاتەوە و بە مستەفـا کەماڵ دەڵێـت: "سوورم لەسەر ئەوەی بۆ مـاوەی خولەکـێک گوێـم لێبگـریت، هـاوسەرە شەهیـدەکەم لەژێـر خاکـدایە، منـداڵـە هـەتیـوەکانیـشم لە ئەستەنبـوڵـن، لە ئەدرنە لە دژی داگـیرکەر شەڕم کـرد، سەربـازە بـرینـدارەکان بە کـۆڵـم هـەڵـیانـم گرت، ژنانم هـانـدا کە گـۆرەوی و بلـوز و قـات بۆ سەربازەکان بچـنن و بـدوورن. بەڵام ئامـانە بەس نـین، کارێکـم پێ بسپـێرە دەمەوێـت شـەڕی دوژمـن بـکەم، دەمەوێـت لـەو شـوێنـەوە کە هـاوسەرەکەم وەسـتا، درێـژە بە شـەڕ بـدەم".
مستەفا کەماڵ نـاوی لێ دەپـرسێـت و ئەوەشی لێ دەپـرسێـت: ئایا دەتـوانیـت تـفەنـگ بەکاربهـێنیت؟ دەزانیت چـۆن سواری ئەسپ ببیـت؟ لە شـەڕکردن ناتـرسیت؟ کە فـاتە رەش وەڵامی پـرسـیارەکـانی دایـەوە. مسـتەفـا کـەمـاڵ زۆر دڵـخـۆش بـوو و وتی:
"خۆزگە هەموو ژنان وەکوو تۆ دەبـوون فـاتمە رەش" بە تورکی "کارا فاتـمە" ئیتر لەو رۆژەوە (فـاتـیمە، فـاتە، فـاتێ) لە تورکیـادا بە (کـارا فـاتـمە) ناویـان دەبـرد.
لە کوردیـشدا، وشەی "رەش" خـراوەتە پاڵ پیاوان و ژنانێک، کە ئەسمەر یا رەش و رەشتاڵەبن، وەکوو: کاکەرەش، حەمەڕەش، عەبەرەش، کچەڕەش، گوڵەڕەش، . . . هـتد.

دوای ئەوەی کە مستەفا کەمـاڵ داواکەی قـبووڵ دەکات بە پێکهـێنانی هـێزێکی سوارەی شەڕکەر، فـاتە رەش و هـاوڕێـکانی دەگـەڕێنـەوە بـۆ ئەستەنبـوڵ. بە هەزاران کەس لە خەڵکی ئەستەنبوڵ کە ناوبانگی فاتە رەشیان بیستبوو، هـاتنە سەر رێگا و شەقـەمەکان بۆ ئەوەی فاتە رەشی شیرەژنی شەڕڤـانی کورد ببینن. کە گەیشتنە (سەرا سکـیران) لە پێـش هەمـوویـانەوە (رەزا پاشا) بە گـەرمی پێـشوازیی لـێیان کـرد. لە قـاوەخـانـەکان و ماڵان و لە هەموو شوێـنێکی ئەستەنبوڵـدا، باس تەنیا باسی ئازایەتی فـاتە رەش بـوو.

بارەگایەکی لە (ئوسکۆدار) دا کردەوە، لە سەرەتا (٣٠٠) شەڕڤانی خۆبەخشانە خۆیان لە سوپاکەیدا تۆمارکرد، لە دواییدا ژمارەیان گەیشتە (٧٠٠) پیاو و (٤٣) ژنی سوارەی شەرڤـان. بـراکانی و کوڕەکانی و فاتـیمەی کچـیشی کە تەمـەنی (١٣) ساڵ بـوو ئەویش شەڕکەرێک بوو، بەشی هەرەزۆری لەشکرەکەی کەسوکار و لە هۆزەکەی خۆی بوون. تەمەنیان لە نێوان (١٦بـۆ ٦٠) ساڵ بـوون. لە قەوقـازەوە بۆ بەڵقان لە چەندین شەڕی دژواری دەستەویەجەدا، بەشـدارییـان کرد و رۆڵـێکی پاڵەوانانەیـان بیـنی. بە زۆریشی هـێڵەکانی پشتەوەی نەیارانیان پێ سپاردبـوون، دەچوونە پشتی سوپـای یـۆنانییەوە، بە رۆژ لەنـاو دارستانە چـڕەکانـدا خـۆیـان دەشاردە و بە شـەویش هـێڕشیان دەکـردە سەر سوپای گریکییەکان. گەرچی هـێزەکەی فاتە رەش کە لە شکری (٢٠) ی سوارە بوون، سەر بە تیپی (٨) ی سوپای عوسمانی بوون. بەڵام لە راستیدا فاتە رەش سەربەخۆبوو لە شەڕەکانـدا، خـۆی نەخـشـە پلانـەکانی هـێڕشەکانی دادەنـا و جـێبەجـێیانی دەکـرد. لە زۆر شوێـنی ئەستەنبـوڵ و ناوچـەکانی دەوروبـەری، رۆڵـی سـەرەکی بیـنی لە شکانـدن و دەرکردنی هـێزەکانی گریکییەکان. چونکە لە هەموو شەڕەکاندا، لە ریـزەکانی پێشەوە شەڕیان دەکرد. لە رزگارکردنی شاری (ئیزمیر) دا لە (٩/ سیپتەمبەر/١٩٢٢)هـێزەکەی فـاتە رەش، یەکەم هـێزبوو کە چـووە ناو شاری (ئیزمیر) کە سوپای یۆنانی تێـدابـوون.
هەر هـێزەکەی فاتە رەش، بە تەنیا دەستیان بەسەر (کارسیاکا) دا گرت، لە باکووری کەنداوی ئیـزمیـردا.

فاتە رەش چەند جارێک برینداربوو، لە شەڕی (کۆجالی) دا، پارچە گولە تـۆپێک، دوو پەنجەی دەستی راستی بـڕییەوە، دەستی پێچا و درێژەی بە شەڕدا، ئەمجارەیان پارچە گولـەیەک بەر سنگی کەوت. گەیانـدیانە نەخـۆشخـانە و چـاک بـۆوە، بەڵام ئەو پارچە گـولەیە هـەر لە سنگـیدا مایەوە. فـاتـیمەی کچـە (١٣) ساڵانـەکەشی لە شـەڕدا، گـولە تـۆپێک بەر دەستی راستی کەوت و دەستی پەڕانـد.

چۆن پلەی (ئەفسەرـ مولازم) یان بە فاتە رەش بەخشی؟ فاتە رەش لە بیرەوەرییەکانیدا کە لە ساڵی (١٩٤٤) دا بە تورکی نووسیوێتی و چاپکراوە. لەوانەیە بۆیا نووسیبێتەوە چـونکە باس لـەوە نەکـراوە، کە فـاتە رەش خوێنـدەواری هـەبێـت. دەڵێـت:"پـێـش دوا هـێڕشی شـەڕی سەربـەخـۆیی، لە ساڵی (١٩٢٢) دا، ئاهـەنـگی پـێـشانـگای گـوڵ لە (ئەنقـەرە) سازکـرا. مـن بانگ کرام و یەکێک بـووم لە میوانەکان، لەناو میـوانەکانـدا، ئەتاتورک و باڵیـۆزی روسیا و سەرۆک و جێگری پەڕلەمان و هەنـدێ لە بەرپرس و کاربەدەستی باڵای حکـومەت ناوەکانیانم لەیاد نەماون، ئامادە بـوون. لە پێـشانگاکەدا، قوتوویەکی زیوینی جگەرە دانرابوو. ویستیان بە فرۆشتنی زیادکردن بیفرۆشن. دوایی پێشـنیاری ئەوەیان کرد، کە نیشان بنێنەوە، ئەوەی بـردییەوە، قـوتووەکەی پێشکەش بکرێت. داوایان لە منیش کرد کە بەشداری بکەم. لەم پێشبڕکێیەدا بە یەکەم دەرچووم. قوتووە زیوینییەکەیان پێشکەشم کرد. ئەتاتورکیش پلەی ئەفسەری(مولازم) ی دامێ". بەم پێیەش فـاتە رەش، بـوو بە یەکـەم ئەفـسـەری ژن لە سـوپـای عـوسـمانیـدا.

فاتە رەش، لە شەڕی (ئینـۆنـو) دا، هـێزەکەی بەشداری کـرد، شەڕێکی زۆر قـورس بـوو، . ژمارەیەکی زۆر لەکەسوکار و ئەو ئەو ژنانەی کە لەگەڵیدابـوون، لەم شەڕەدا کوژران. (٢٨) لە ژنـەکان کـوژران. خـۆشی بـرینـداربـوو.

فـاتە رەش، دوو جار لە لایـەن سوپای گریکـییەکانەوە بەدیـل گـیرا، هـەردوو جارەکە توانی خۆی رزگار بکات. جاری دووەمیان. لە شەڕی (هـێڕشی گـشتی) دا لە ئـیزمیر، سوپـای یـۆنـانی (فـینـدیک تەپـە) یان گـرت، لەوێـدا فـاتە رەشـیان بەدیـل گـرت.

فاتە رەش لە بیرەوەرییەکانیدا، دەگێڕێتەوە و دەڵێت:" چاومیان بە دەستەسڕێک تـوند بەستەوە، دوو کاتـژمێر دووریان خـستمەوە و بردیماینە پشتەوەی سەربازگاکانیانەوە، لە دێی (سورمیلی) دا چاومیان کردەوە. رۆژانە ئەشکەنجـەیەکی زۆریان ئەدام، هـێزم تێدا نەما، لێکۆڵینەوەیان لەگەڵمدا کرد، بەڵام هـیچ نهێنییەکم نەدرکان و پێچ و پەنام بە وەڵامەکانـم دەدا. بە پێی دیمانەیەک کە لە رۆژنامەی (تانـین) دا بڵاوکـراوەتەوە، لە بە دیـل گرتـنی دووەمـیدا، فـاتە رەش دەڵێـت:"بـردمیان بـۆ بارەگـای ل سەرکردەی گـشتی هـێزە شەڕکەرەکانیان، ژەنـەڕاڵ (نیکـۆلاوس تریکـۆپـیس) بۆ لێکـۆڵینەوە، کە بینـیمی، سەیـری کردم و زۆر بە سەرسوڕمـانەوە لـێمی دەڕوانی، وتی:"تـۆی فـاتە رەش؟ سێ جـار نـاومی دووبـارە کـردەوە. لە دوای ماوەیـەک لە سـەرسـۆڕمـانـەکەی تـێگەیـشـتم، دەرکەوت ئەوان لەو خەیاڵەدا بوون، کە فاتە رەش شـتێکی زەبـەلاح بێت. بەڵام من لە وەڵامدا پێـم وت:"مـن بەهـێزتـرین فـاتمە رەشی ئەنادۆڵـم" لە شوێنێکـدا بەندمیانکرد. لە پێـشا چـوار پاسەوانیـان بـۆ چـاودێـریـم دانـا، دوایی کـردیـان بە یـەک پاسـەوان. رۆژێک هاوڕێیەکی پاسەوانەکەم هات بۆ لای، پێکەوە ئارەقـیکی زۆریان خواردەوە و سەرخۆش بوون. دوایی هاوڕێ میوانەکەی رۆیـشت. پاسەوانەکە درێـژەی بـە ئـارەق خـواردنـەوەکـەی دا. دیـاربـوو کە زۆری خواردبۆوە، چونکە کە بەیـانی دیـم ئاگای لە خۆی نەبـوو، گـێژببـوو، هـاوسەنگی تـێکچـووبوو و بەلادا دەهات، لە پێـشا بـڕوام بە سەرخۆشییەکەی نەکـرد. بـەڵام کـە دوانـم، بـۆم دەرکـەوت کە بە راستی سەرخـۆشە و ئاگای لە خۆی نییە. چەکەکەیم هەڵگرت و دوورکەوتمەوە، پێش ئەوەی تاریکی بکات ئەو شوێنەم بەجـێهـێشت. دوای (١٩) رۆژی بەنـدکردن و ئەشکەنجەدان و بێ هـێزی، زۆر بە زەحـمەت تـوانـیـم هـەڵـبـێم و خـۆم بـگـەیـەنـمەوە نـاو لەشکـرەکـەم. کـە ئـەم هـەواڵـە بـڵاوبـۆوە، بـە هـۆی ئـەم سەرکەوتـنەمەوە، یەکسەر پـلەی سەربـازیمـان بۆ (مولازمی یەکەم) بەرزکردەوە. بە گوڕ و تینێکی زیاتر، دڕێژەمان بە شەڕەکانمان دا"

رۆژنامەی (نیویۆرک تایمز) لە (٢٥/ ئەپـریل/ ١٩٢٢) دەربارەی ئازایەتی فاتە رەش نووسیوێتی:"ئەم ژنە کە بە فـاتیمە ناودەبـرێت، عەریفـێک بوو، پێشەنگی پێـشرەوی دەکـرد، بە زۆری هـەمـوویـان ژن بـوون، کە هـێڕشی کـردە سـەر هـێـزەکـانی دوژمـن بە گـرتنی (٢٥) دیـلەوە گەڕایـەوە، کە ئەفـسەرەکەشـیان لە نێـوان دیـلەکانـدا بـوون".

(سیمیۆن ئیڤانۆڤیش) کە لە نێوان دیپلۆماسییەکانی روسیای سۆڤیەتی بوو لە تورکیا، لە کتێبی ئالۆڤ (یادەوەرییەکانی دیپلۆماسی سۆڤـێتی لە تورکیا) ناوی فاتە رەشی هێناوە و نووسیوێتی:"رەقـیب فاتیمە جەنگاوەرێک بوو، چەندین جار هـات بۆ باڵیۆزخانەکەمان. فاتیمە رەقیب سەرۆکی ئـۆردوویەک بوو، لە دژی گـریک و یاخـیبووەکان شەڕی کـرد. مـولازم فـاتیمە کـورتە بـاڵا بـوو، لاواز بـوو، دەموچـاوێـکی تاریـکی چـالاکی هەبـوو، چاوێکی پیـرەژنانەی هەبـوو. کوڕە گەورەکەی لەگەڵـیدا دەهـات بۆ باڵـیوزخانە، کە لە شەڕەکاندا لەگەڵ دایکیدا شەڕی دەکـرد. فـاتیمە کەوایەکی رەشی درێـژی لەبەردەکـرد، کە پشـتی پۆشیبوو، تەنـوورەیەکی خەت خەتی لە بەردەکرد. فـیشەکـدانێکی پانیشی لە پشت بوو، فـیشەکـدانێکـیشی لە شان بـوو، . . . "

فاتە رەش لە ( ١٩١٩ـ ١٩٢٣) لە هەموو شەڕەکان، کە بە (شەڕی کریمە) یا (شەڕی سەربەخـۆیی) ناویان دەبـرد، وەکوو سەرکردەی لەشکرێکی کوردی لە شەردا بوو، لەم شەڕانەدا، هاوسەرەکەی و منداڵەکانی و براکانی و ژمارەیەکی زۆری لە بنەماڵەکەی و لە خـزمەکانی کـوژران. تەنیا (فـاتیمە) کچی مایـەوە، ئەویش دەستی راستی لە شـەردا پەڕیبـوو. شـووی کردبـوو، دوو کوڕی هـەبـوو. لە دوای تـەوابـوونی شـەڕ فـاتە رەش خـۆی خـانەنشـین کرد. مووچـەی مـولازمی یەکـەم، مانـگانە (٥٠٠٠) قـورشـیان بـۆ بڕییەوە. فـاتە رەش وتی:"مـن لە پێناوی پارەدا شەڕم نەکـردووە، بەرگریـم لە وڵات کردووە" مووچەی مانگانەکەی پیشکەش کرد بە (کیزیلاری ـ مانگی سووری تورکی).

وەک رێزلێنان بۆ ئەو خزمەتەی، مەدالـیا گەل و ویسامی سەربەخـۆییـان پـێبەخـشی.

فاتە رەش، لە ساڵانی کوتاییەکانی ژیانیدا، لە ژوورێـکی پەرپـووتی سارد و سردا، لە ئەسـتەنبـوڵ، زۆر بەبـێ نـازی و کـوێـرەوەری و نەبـوونی و بـرسێـتی و تـوێـنێـتی و کولەمەرگی و گۆشەگیری دەژیا. تەنانەت رۆژێکیان هـیچ نەبـوو بیخـۆن دوو منداڵە نەوەکەی، چوون سواڵیان کرد و (١٠٠) قروشیان هێنایەوە و دایەن دەست داپیرەیان کە شتێکـیان بـۆ بکـڕیت و سکی برسیان تـێربێت. ماوەیەکـیشی کەنیسـەیەکی روسی رۆژی قاپێک شۆربایان دەدایێ. ئەم هـەواڵە لە رۆژنـامەکان بڵاوبۆوە، ئینجا پارێـزگار و سەرۆک شارەوانی ئەستەنبـوڵ لە ساڵی (١٩٥٤) دا مانگانەیەکیان بە بڕی (١٧٠) لـیرە بۆ بـڕییەوە. هـەردوو نەوەکەشیان لە بەشی ناوخـویی قـوتابخـانەکان وەرگـرت.

فاتە رەش دواڕۆژەکانی ژیانی لە (دارولاسزە ـ خانەی پاراستن بۆ هەژاران و پیرەکان، کە لە سەردەمی عوسمانییەکانەوە، لە لایەن شارەوانی ئەستەنبـوڵەوە بەڕێـوە دەبـرا) بەسەربـرد. تا لە رۆژی (٢/ یـۆلیـۆ/ ١٩٥٥) لە نەخۆشخـانەدا کـۆچی دوایی کـرد. لە گۆرستانی (کولاکسـیز) لە ئەستەنبوڵ بە خاک سپیردرا. لەوەدوا گۆڕەکەی بەر شەقام کەوت و تێکـیانـدا. لە (٢٠١٥) دا هـەر لە ئەستەنبوڵ گـۆڕێکی تریان بۆ دروستکرد.

بەکتاشی سـینەماکار، سەرۆکی کۆمـەڵەی (ئیلکـنـور) لە تورکیا، سیناریـۆی فـیـلمێکی نووسی دەربارەی ژیانی فاتە رەش (فـیلمبیۆگرافی) ساڵ و نیوێک خەریکی دەرهـێنانی بوو. بەکتاشی دەڵێت:"ناوی راستی فاتیمە (ماهی) یە خەڵکی بەم ناوە بانگیان کردووە، ناوی باوکـیشی، ئیبراهـیم یەحـیا" یە. بەکـتاشی دەشـڵێـت:" ناسـنامە مـۆرکـراوەکـەیـم دۆزییـەوە. . پێـویستە ئەوەش بـزانـرێـت کە پاڵـەوانێـک هـەیـە نـەک ئەفـسانەیـەک".

نووسەر و توێژێنەر (محەمەد بەیرەق) لە کتێبی (ژنـانی کورد لە دەوڵەی عـوسمانیدا) لە بارەی چارەنووسی "فاتیمە رەش" بە درێـژی باسی لەوە کـردووە. کە چـۆن تورک لەگەڵ تێپەڕینی کاتـدا، راستییان چەواشە کـردووە و کـردوویانە بە "ژنـێکی تـورک".

لەسەرەوە باسمان لەوە کرد، کە چون ئەتاتورک و موریدەکانی دوای خۆی بە نامەردی و دڕندەیی وەڵامی قـوربانیدان و پیاوەتـیی گـەلی کوردیان دایەوە و دەدەنـەوە. چۆنیش بە هەمـوو شـێوە و شـێوازێـک، راسـتییەکان و میـژوو لە بەرژەوەنی خۆیـان چەواشە دەکـەن. لە هەمـوو ئـەو نووسینانەی دەربـارەی فـاتە رەش خـوێنـدمەوە، هـیچـیان دان بەوەدا نانـێن، کە فـاتە رەش بە رەسـەن کـوردە و تـورک نیـیە.

هەندێکیش دەڵین: بۆ ناوبانگ بزرکردنی (فاتە رەش)ی کورد. تورکەکان فاتە رەشێکی وەهمی تریان لە تورکیا بە ناوی (کارا فاتمە) وە، کردووە بە پاڵەوانی داستانەکانی فاتە رەشی کورد. ئەمەش بە لای ئێـمەی کوردەوە نامـۆ نیـیە، چـونکە تـورکان گـەلێ کاری قـێزەوەنی لـەم جۆرەیان کردووە. بەڵام هەزاران (کارا فاتمە) ی ساختە دروست بکەن. بێ سوودە، چونکە تەنیا یەک (فاتە رەش) هەیە ئەویش شێرەژنە کوردەکەی باکوروی کوردستانە. فاتە رەش خانمە، فـاتە رەشەکەی کوردستانە. فـاتە ئەمـازۆنەکەی کوردە. جـا مـلازم فـاتە رەش بێـت یا ژەنەڕاڵ فـاتە رەش بێـت، هـەر فـاتە رەشەکەی خۆمانە.

هەر لە خوێندنەوەی ئەو نووسینانەدا، گۆمانم لە هەندێ لە قـسەکانی نووسەرەکانیان هـەیە، کە لە سـوودی خـۆیانـدا، بە دەمی فـاتە رەشـەوە قـسەیـان هـەڵـبەســتووە.

تا ئەمڕۆش (ئـینسکلۆپیـدیا) و فەرهـەنگێکی یەکگـرتووی نووسینەوەی (بیـۆگرافی)ی کوردیمان، نییە، تا کەسایەتییە ناودارە میژووییەکانمان، چ پیاون و چ ژنان، لە هەموو بوارەکاندا، لە لایەن پسپۆرانی کوردمانەوە، بە شێوە و شێوازێکی ئاکادیمی ژیانامەیان بنـووسنەوە و لە چـەواشەکاری رزگاریان بکەن.

(*) بۆ نووسینی ئەم بابەتە، سوود لە چەنـد سایتـێکی تـورکی و لە چەنـد نـووسینێکی نـووسەرانی تـورک وەرگـرتـووە.

رەزا شـوان
نەرویـج: ٢٤/ ئاوگوست/ ٢٠٢٢

 

 
  

 

سـوودەکانی مـیوزیـک بـۆ منـداڵان. . رەزا شـوان

 

 
له‌ ئێستادا وشه‌ی (میوزیک) و (موزیک) له‌ نووسین و له‌ میـدیا و له‌ راگه‌یاندنه‌کانی کوردستانـدا به‌کـاردەهـێـنرێـن، زۆر به‌ کـه‌‌می وشـه‌ی مـۆسـیـقا به‌کـاردێـت. له‌ زمـانی ئینگلیزی و زۆربه‌ی زمانه‌کانی تری جیهانیشدا به‌ زۆری وشه‌ی میوزیک به‌‌کاردەهێنن. وشـه‌ی میـوزیک له‌ بنه‌ڕەتـدا وشه‌یه‌کی رەسه‌نی یـۆنـانی کـۆنه‌. وشـه‌ی (مـوسـیقی)ی عـه‌رەبیش هـه‌ر له‌ (مـیوزیـک) ەوە وەرگـیراوە. وشه‌ی مـیوزیک له‌ وشه‌ی (مـیوز)ی لاتینییه‌وە وەرگـیراوە، که‌ به‌لای گریکـییه‌کانه‌وە خـوانـدی هـونـه‌ر بـوو. گـریکـییه‌کان، بـۆ هـه‌مـوو هـونه‌رەکـان و زانیـارییـه‌کان وشـه‌ی (مـیوزیـک) یان به‌کـار دەهـێنا. دەستپێکـردنی میـژووی مـیوزیکی مـۆدێـرن بۆ سه‌رەتای سه‌دەی بیسته‌م دەگه‌ڕێته‌وە.

میوزیک بریتییه‌ له‌ جۆرێک له‌ جـۆرەکانی هـونه‌ر. به‌وە پێناسه‌ دەکرا، که‌ هـونه‌رێکه‌ گرنگی به‌ دانان و دابه‌شکـردنی ئاوازەکان و شێوازی وتـنی گۆرانییه‌کان و به‌ تـرپه‌ی هـه‌ڵپه‌ڕکێکان دەدات. مـیوزیک زانیارییه‌کـیشه‌ که‌ شـێواز و پـرەنسیپه‌کانی ئاوازەکان دەخـوێنێـت، له‌ رووی هـه‌ماهـه‌نگی و جیـاوازییـه‌وە. دەوتـرێش مـیـوزیک زمـانـێکی جیهانییه‌، زمانێکی جیاوازە، زمـانێکه‌ له‌ نێـوان مێـشک و دڵـه‌کان دایه‌. جـوانـترین و ناسکـتریـن واتـای له‌خـۆگـرتـووە.
میـوزیک زمـانێکه‌، له‌ زمـانه‌کـانی جـوانی، له‌گـه‌ڵ زمـانه‌ جـوانـه‌کـانی که‌دا، پێکه‌وە جـیهـانی منـداڵان پێکـدەهـێنن. زمانێکه‌ له‌ خـزمه‌تی منداڵان دایه‌، هه‌مـوو لایه‌نه‌کانی گه‌شه‌کردنی منـداڵان: کۆمه‌ڵایه‌تی، سـۆزداری، هـزری، داهـێنان، که‌سایه‌تی، جوڵه‌یی دەگـرێته‌وە. له‌ هـه‌مان کاتیشـدا، چـێژ و شارەزایی پێـویست به‌ منـداڵان دەبه‌خـشێـت.

مـیوزیک زمـانی شـیعـر و گۆرانیـیه‌، مـیوزیک شیعـرێکی دەنگـدارە، رۆح و گیانێکی نه‌مری به‌ به‌ر شیعـردا دەکات، تێکه‌ڵاوی یه‌کتری بوونه‌. شیعـر و میوزیک و گۆرانی گیانێکن له‌ سێ جه‌سته‌دان، سیانه‌یه‌کن ئاوێته‌ی یه‌کتری بوونه‌ و له‌ یه‌کتری دانابڕێن.
هـه‌ریه‌که‌یـان به‌ ئـه‌وەی تـرەوە به‌نـدە. هـه‌ماهـه‌نگی له‌ بنیاتنـانی که‌سایه‌تیـدا دەکـه‌ن. پێکه‌وە به‌شداری له‌ بنیاتنانی رۆشـنبیری و شارستانێتیـدا دەکه‌ن. وەکوو چۆن جووته‌ وشه‌ی (دەهـۆڵ و زۆڕنا)، (گۆرانی و هه‌ڵپه‌ڕکێ) به‌ زۆری پێکه‌وە دێـن، هه‌رەوهـاش به‌ زۆری (شـیعـر و ئـاواز)، (شـیعـر و میـوزیـک) یش پێکه‌وە دێـن.

 ئه‌گـه‌‌رچی گـوێگـرتن لـه‌ میـوزیک، تا ئه‌‌مـڕۆش نه‌بـۆته‌‌ کولتـوور و به‌‌ نه‌‌ریـت و به‌‌ خوویه‌کی دەقگـرتـووی رۆژانـه‌ی تـاكی كورد. گـه‌ر هه‌شـمان بێـت که‌مـن. به‌‌ڵام گـه‌لی کوردمـان زۆر له‌ کـۆنه‌وە، له‌ ئاهـه‌نگ و بـۆنـه‌ خۆشـه‌کان و شـایی و زەمـاوەنـدا، به‌ ئامێرێک یا زیـاتری میـوزیکی له‌‌گه‌‌ڵ گۆرانی و هه‌ڵپه‌‌ڕکـێدا، گوزارشـتمان له‌‌ خۆشی و شادیـمان کردووە. تا ئه‌مڕۆش بـلوێـر و شـمشاڵ یا نای دوو ئامـیری پیویستی شوانانی کـوردن. بێگومان هه‌موومان حه‌ز له‌ فـێربوون یا گوێگـرتنی مـیوزیک دەکه‌یـن. ئه‌وەی حه‌زی لـێـنه‌کات که‌سێکی دڵ مـردووە. مـیوزیکـیش ته‌نیـا بۆ چـێژ و خـۆشی وەرگـرتـن نییـه‌، به‌ڵکو بـووە به‌ پێـویستیـیه‌کی گـرنگمان، کاریـگه‌ری له‌ رۆشـنبیریمانـدا هـه‌یه‌‌. تا رادەیـه‌کی زۆر تێـکه‌ڵ به‌ لایـه‌‌نـه‌کـانی ژیـانی رۆژانـه‌مـان بـووە.
(شکـسپـیر) دەڵـێـت:" مـیوزیـک خـۆراکی رۆحـمـانه‌".
(ئه‌فـلاتـوون) دەڵـێـت:"مـیوزیـک و وەرزش، دوو زانستـن. . هـه‌ردووکیـان بۆ مـرۆڤ پێـویسـتـن".
(نیشته‌) دەڵێـت:"گه‌ر ویستت بڕیار له‌سه‌ر ئاستی گه‌لێک بدەیـت. گـوێ له‌ میـوزیکیان بگـرە".
(کـۆنـفـۆشـیۆس) دەڵێـت:"مـیوزیـک ئـاوێـنـه‌ی شـارسـتـانی گـه‌لانـه‌".
(لانـس) یش دەڵێـت:"فـێری خه‌ڵـکی بـکه‌ن چـۆن گـوێ له‌ مـیوزیـک بگـرن. . ئه‌وسا پێـویستـیـمان به‌ به‌نـدیـخـانه‌ نـابـێـت".
(کۆنجریف) دەڵێت:"میوزیک دەتوانێت دڕندەکان رابهـێنێت و. . به‌ردیش نه‌‌رم بکات".

مامۆستا (حه‌مه‌ که‌ریم هـه‌ورامی) له‌ به‌رگی دووەم له‌ کتێبی (ئه‌دەبی منـداڵانی کورد) نووسیوێـتی، دەڵـێـت:"له‌ وڵاتـێکی رەنگـینی شاخـاوی پـڕ له‌ گـوڵ و گـوڵـزار و ئاو و رووبـار و بـاخ و دارسـتانی وەک کوردسـتان، بارەگـایه‌کی رازاوە بـووە بـۆ نیشـته‌نی مۆسیقا، بۆیه‌ نه‌کراوە مۆسیقای تیایدا خامۆش بکرێ و هه‌موو دەرەکانی لێ بگیرێ و گـوێی شیعـری شاعـیرانی لێ که‌ڕ بکـرێ، هـه‌ردەم دەرفـه‌تی بۆ رەخـسابێت هـه‌ناسه‌ی خـۆی داوە و هـێز نه‌بووە به‌ری بگرێ، هه‌ناسه‌ی پڕ گوڵاوی شیعـر ته‌نیا مۆسیقایه‌". دەشڵێت:"ئه‌مڕۆ مۆسیقا وا تێکه‌ڵاو به‌ ژیانی کۆمه‌ڵانی خه‌ڵک بـووە هه‌موو روویه‌کی چـالاکی مـرۆڤی گـرتـووەته‌وە، هـیچ کـارێک به‌بێ مۆسـیقا ئه‌نجـام نادرێـت. له‌ بـواری ئه‌دەب و هـونه‌ر و رووناکـبیرییه‌وە، بووەته‌ سه‌نگی مه‌حه‌کی رەسه‌نی و ناڕەسه‌نی یا به‌هـێز و بێ هـێزی جـۆرەکـانی ئـه‌دەب و هـونـه‌ر و هـه‌ستـیاری مـرۆڤی مـه‌زن".

دایکان و باوکان به‌ شێوەیه‌کی رەمه‌کی مـیوزیک بەکاردەهـێنن، له‌ رێی گۆرانی سووک و لایـلایـه‌ و گـوزارشت کـردن له‌ سـۆزداری و له‌ خـۆشه‌ویستیی ناخـیان، کـۆرپه‌کـانیان ژیـردەکـه‌نه‌وە و دەیـانـکه‌نه‌ خـه‌وێکی خـۆش. پێـویسـته‌ له‌ یه‌کـه‌م رۆژی له‌دایکـبوونی منـداڵانه‌وە، گوێی منداڵه‌کانیان به‌ گۆرانی ناسک و به‌ لایـلایه‌ی شـیرین و به‌ میوزیـکی هێمن پاراوبکه‌ن. تا له‌و ته‌مه‌نە بچووکییه‌دا هۆگری گۆرانی و میلۆدی و میوزیک ببن.

میوزیک رۆڵێکی گه‌ورە و کاریگه‌ری له‌ په‌روەردەکردن و له‌ رۆشنبیریکردنی منـداڵاندا هـه‌یه‌. له‌و کاته‌وە که‌ منـداڵان له‌نـاو منداڵـدانی دایکیانـدا دروست دەبـن. له‌ زۆر شوێنی جیهانـدا، زۆر دامه‌زراوەی کۆمه‌ڵایه‌تی هـه‌یه‌، له‌ په‌روەردەکـردنی کورپه‌له‌ی نـاو سکی دایکاندا، پشت به‌ به‌کارهێنانی میوزیک دەبه‌ستن. بۆ نموونه‌، شارەوانی رۆما له‌ ئیتاڵیا، ساڵانه‌ چه‌ند جارێک له‌ سه‌نتـه‌ری رۆمـا و له‌ باخچه‌ گـشتییه‌کانیدا، ئاهه‌نگی میوزیک و گـۆرانی و دانس بۆ ژنـانی دووگیـان سازدەکه‌ن. به‌ ئامانجی باشبوون و ئاسایی بـوونی مـیزاج و خـۆشی و شادی به‌خـشـین به‌ کۆرپه‌لـه‌کانی نـاو سکی ئـه‌و ژنـه‌ دووگـیانـانه‌.

تـوێـژینه‌وە و لێکـۆڵـینه‌وەکان دەربـارەی کاریگه‌ریی میوزیـک، ئه‌وەیان سه‌لمانـدووە، که‌ منـداڵانی مـیوزیکـژەن یا گـوێگـرانی مـیوزیـک، هـه‌سـت به‌ ئـارامی و به‌ خـۆشی و به‌ خاوبـوونه‌وە گیانیـان دەکه‌ن. میـوزیک یارمه‌تی رێـکـخـستـنی سۆزدارییـان دەدات.
لێکۆڵـینه‌وەکان ئامـاژە به‌وەش دەکه‌ن، که‌ ئه‌و منـداڵانه‌ی گوێ له‌و پارچه‌ میـوزیـکانه‌ دەگـرن که‌ حه‌زیـان لـێـیان هـه‌یه‌ و پێیـان سه‌رسامـن، پـاڵ به‌ مـێـشکـیانه‌وە دەنـێن بۆ دەردانی مادەیـەکی کـیمیاوی که‌ پـێی دەڵـێن (دوبـامـین) کاریـگه‌رییه‌کی ئه‌رێنی له‌سه‌ر میـزاجی منـداڵه‌ میـوزیـکـژەنـه‌کان یا گـوێگـرەکانی میـوزیک هـه‌یه‌.

له‌‌ لێکـۆڵینه‌وەیه‌کدا که‌ له‌ ساڵی (٢٠١٦) دا، له‌ لایه‌ن په‌یمانگای مێـشک و داهـێنانی سه‌ر به‌ (زانکـۆی باشووری کالـیفـۆرنیـا) له‌ ئه‌مریـکا ئه‌نجـامی دا، به‌ تاقـیکـردنه‌وە ئه‌وەیان بۆ دەرکه‌وت، که‌ میوزیک له‌ قـۆناغی به‌رایی منداڵیدا، دەتوانێت گه‌شه‌کردنی مێـشکی منداڵان خـێراتر بکات. به‌ تایبه‌تیش له‌ بـواری فـێربوون و وەرگرتنی زمان و شـارەزایی له‌ خـوێـنـدنه‌وەدا.

میوزیک به‌ شێوەیه‌ی گشتی و تـێکڕا، له‌ منداڵییه‌وە له‌ زۆر له‌ بوارەکاندا کاریگه‌ریی له‌سه‌ر گه‌شه‌کـردنی منـداڵان هـه‌یه‌. هـۆگـربـوون به‌ میوزیـک له‌ ته‌مه‌نێکی بچـووکی منـداڵیـدا، کارتێکـردنی له‌ هـێنانەدی ژیانێکی باشدا هـه‌یه‌. رێـژەی ئه‌م کارتێکـردنه‌ش له‌ هه‌موو منـداڵانـدا وەک یه‌ک نییه‌، له‌ منـداڵێکه‌وە بۆ منـداڵێکی تر جیاوازیی هـه‌یه‌.

زانـاکان به‌ تاقـیکردنه‌وە، ئه‌وەشیان بۆ دەرکـه‌وت، که‌ میـوزیک یارمه‌تی گه‌شه‌کـردنی رووەک و ئاژەڵانیش دەدات. بۆ نموونه‌: گه‌ر میوزیک بۆ مانگایه‌کی دۆشەنی بژەنرێت شیری زیـاتر دەدات. هه‌مووشمان ئه‌و کلـیـپه‌ میـوزیکییه‌ی هـونه‌رمه‌نـدی شمشاڵـژەنی گـه‌ورە و به‌نـاوبانگی کوردمـان، خـوالـێخـۆشبوو مامـه‌ (قـاله‌ مـه‌ڕە) مـان بینیـوە، که‌‌ لـه‌‌و کـاتـه‌ی مـامـه‌‌ قـاله‌ مـه‌ڕە شـمـشـاڵ دەژەنـێـت، مه‌ڕەکـان له‌ دەوریـدا وەسـتاون و خاوبوونه‌ته‌وە، به‌ هـێمنی گوێ له‌ ئاوازی شـمشاڵژەنینی مامه‌ قاله‌ی شوانیان دەگرن.

                سـوودەکانی میـوزیک بۆ منـداڵان

زۆرن ئه‌و سوود و ئامانجـانه‌ی که‌ له‌ سایه‌ی ژەنیـن و گوێگـرتن له‌ مـیوزیک دێنه‌دی. به‌ کورتی ئه‌مانه‌ به‌شێکن له‌ سوودە دەروونی و جه‌سته‌یی و ئاکادیمییه‌کانی میوزیک:

١ـ میوزیک گەشه‌ به‌ هه‌ست و نه‌ستی منـداڵان دەکات، توانای تێبینی و سه‌رنج وردیان و رێکخستنی سۆزداریی لۆژیکییان زیاتر دەکات. هه‌ر له‌ میانه‌ی میوزیکه‌وە، توانایه‌کی زیـاتـری گـوێگـرتن و فـێربـوون و وەرگـرتنیـان دەبێـت. هـه‌میشه‌ش مـیوزیک به‌ به‌شی ته‌وەری کرداری فـێربوونی منـداڵان دادەنرێت. کرداری فـێربوونی بابه‌ته‌کانی زانیاری و خـوێنـدنی قـوتابخـانه‌ش ئاسانـتر دەکات.

٢ـ میوزیک گه‌شه‌ به‌ به‌هـرەکانی منـداڵان دەکات، زاخـاوی هـۆش و هـه‌ستیان دەدات و تـوانـای داهـێنان و ئافـرانـدنیـان زیـاتـر دەبـێـت.

٣ـ مـیوزیک هـێمنی و ئـارامی و ئاسوودەییـه‌کی زۆر دەخـاته‌ دڵی منـداڵان. هـه‌سـت و چـێژی خـۆشی و کامـه‌رانی و به‌خـته‌وەری به‌ دەروونییـان دەبه‌خـشـێـت و ژیـانیـان لا شـیرینتر و گوشـادتـر دەکـات. ئارەزووی گـوێگـرتـن و وتـنی گـۆرانی له‌ دەروونیـانـدا دەڕوێـنێـت. له‌ سروشتی گـشتـیدا هه‌میشه‌ له‌ دۆخـێکی گونجـاو و هـاوسه‌نگـیدا دەبن.

٤ـ میوزیک رۆڵـێکی گـرنگ و کاریـگه‌ری له‌ په‌روەردەکـردنی دروست و له‌ بنیاتنانی که‌سایه‌تی هاوسه‌نگی منـداڵانـدا هـه‌یه‌. میوزیک هه‌میشه‌ش هـیوا و گه‌شبینی دەخـاته‌ دەروونی منـداڵانه‌وە. یارمـه‌تییان دەدات بـۆ خـۆ ئامادەکـردن بـۆ ژیـانـێکی خـۆشـتر و بـۆ داهـاتـوویه‌کی له‌بـارتـر و گه‌شـتـر.

٥ـ به‌ هـۆێ گـۆرانی و میلـۆدی و میوزیکه‌وە، دەتوانین گوزارشت و دربـڕینی ئه‌دەبی، له‌ منـداڵان کاراتـر و به‌هـێزتر بکه‌ین. هـانیان بدەین به‌بێ ترس و شه‌رم، گوزارشت له‌ هه‌ست و نه‌ست و سۆزدارییان بکه‌ن و خۆیان دەربخـه‌ن، چـییان له‌ نـاخ و باریان دایه‌ هـه‌ڵیـان بـڕێـژن. میـوزیـک بـژەنـن و گـۆرانی بڵـێـن و هـه‌ڵـپـه‌ڕن.

٦ـ میوزیک هـۆکارێکی گرنگه‌ بۆ به‌ کۆمه‌ڵایه‌تی بـوونی منـداڵان. کار بۆ ئه‌وە دەکات، که‌ په‌یـوەنـدییـه‌کی به‌هـێزی هـاوڕێـتی بخـاته‌ نێـوان منـداڵانی هـاوحـه‌زی مـیوزیـکه‌وە.
به‌ تایبه‌تیش ئه‌و منداڵانه‌ی که‌ پێکه‌وە له‌ کۆرسێکی میوزیکیدان، یا له‌ تیپێکی میوزیک و گـۆرانی دان، پێویستیان به‌ هـاوڕێـتی و هـاوکاری و یارمه‌تی و هـه‌ماهـه‌نگی یه‌کتری هـه‌یه‌. چـونکه‌ کارێـکی به‌ کۆمـه‌ڵ ئه‌نجـام دەدەن. به‌بێ یارمـه‌تی یه‌کـتری نایـه‌تـه‌دی.

٧ـ تا ئێستا توێـژینه‌وە و لێکۆڵینه‌وەیه‌کی زۆر دەربارەی کاریـگه‌ری میـوزیـک له‌سه‌ر مێـشکی مـرۆڤ به‌ گـشتی و مێشکی منـداڵان به‌ تایبه‌تی کراوە. زانـاکان گه‌یشتـنه‌ ئه‌و ئه‌نجـامه‌ی، ئه‌و منـداڵانه‌ی که‌ هـۆگـری ژەنیـنی ئامـێرێکی میوزیکـن یان گـوێگـرێکی باشی میوزیکـن، له‌ رووی ئاکـادیمی و خوێنـدنه‌وە، نمـرەکانیان له‌ وانه‌کانی خوێنـدنـدا به‌رزترن له‌ نمرەکانی ئه‌و قوتابییانه‌‌ی گوێ له‌ میوزیک ناگرن و هـۆگری میوزیک نین.
لێکـۆڵـینه‌وە تـازەکـانیـش، ئامـاژە بـه‌وە دەکـه‌ن که‌ مـیوزیک تێکـڕای زیـرەکی منـداڵان به‌رزتـر دەکـاته‌وە. مـیوزیـک دەلاقـه‌یـه‌کـیـش بۆ داهـێـنان و ئافـرانـدن دەکـاته‌وە.

٨ـ مـیوزیک یـارمه‌تی گه‌شه‌کـردن و دەوڵه‌مه‌نـدکردنی زمـانی منـداڵان دەدات. منـداڵان له‌ رێی میوزیکه‌وە، بـڕێکی زیاتری وشه‌ و زاراوە و رسته‌ و هـێما فـێردەبن. ته‌نانه‌ت کۆمه‌ڵێک وشه‌ و رسته‌ و نـاوی ئامـێرە میوزیکـییه‌کان، به‌ زمانی ئینگـلیزی فـێردەبن.

٩ـ میوزیک گوێیـه‌کانی منـداڵان له‌سه‌ر گوێگرتنی باش رادەهـێنت، تا شارەزای هه‌موو دەنـگه‌ جیـاوازەکـان بـبن. ئه‌و که‌سانه‌ی گـوێـقـوڵغـان و گـوێیه‌کی میـوزیکـییان هـه‌یه‌، زۆتـر وشـه‌ و رســته‌کانی زمـان وەردەگـرن.
هـونه‌رمه‌نـدی گۆرانیـبێژی مه‌زنی کوردمان (هـۆمه‌ر دزەیی) جارێکیان له‌ دیمانه‌یه‌کی ته‌له‌فـزیـۆنیـدا وتی: له‌ فـه‌رەنسا به‌شـداریـم له‌ کۆرسێکی زمانـدا کرد، هـه‌ر له‌ یه‌کـه‌م رۆژدا، مامۆستاکه‌ چـیی بـوتـایه‌ یه‌کـسه‌ر وەرمـدەگرت. بۆیـه‌ مامۆستاکه‌ سه‌رسام بوو و لـێمی پـرسی: تـۆ هـونه‌رمه‌نـدێکی گورانیبـێژی؟ وتـم: به‌ڵێ. به‌ چـییا دەزانی که‌ من گـۆرانیبـێـژم؟ وتی: تـۆ گـوێیـه‌کی مـیوزیکـت هـه‌یه‌، یه‌کـسه‌ر قـسه‌کـانم وەردەگـریـت.

١٠ـ مـیوزیک و میلـۆدی و گـۆرانی و هـه‌ڵـپه‌ڕکێ، شـه‌رم و تـرسی منـداڵان ناهـێڵـن، ئازایـه‌تی ئه‌دەبی و متـمانه‌ و بـاوەڕ به‌ خـۆبـوونێکی زیاتـریشیان پێـدەبه‌خـشن. تا به‌ راشکاوی گۆزارشت له‌ هه‌ست و نه‌ست و له‌ خۆشـه‌ویستی و له‌ سۆزدارییان بـکه‌ن.

١١ـ مـیوزیک یارمـه‌تی چـالاکـییه‌کانی مێـشکی منـداڵان و پێشکه‌وتنی هه‌مـوو تـوانا جـوڵـییه‌کانی منـداڵان دەدات.

١٢ـ به‌شـێکی زۆر له‌ پـزیـشکان و له‌ دەروونناسانی منـداڵان، بـۆ هـه‌نـدێ گـرفـت و نه‌خـۆشی سایـکـۆلـۆژیی منـداڵان، بـۆ چـارەسه‌رکـردنیـان په‌نـا بـۆ مـیوزیـک دەبـه‌ن. وەکوو: دڵـتـه‌نگی، خـه‌مـۆکی، دوودڵی، بـێـزاری، تـرس، نـێـرگـزی، شـه‌رم، . . . هـتد.

١٣ـ په‌رەپێدانی خۆشه‌ویستی و راهـێنانی منداڵان له‌سه‌ر ئاخاوتنی سفـت و بێ گرێ و سادە و دوورکه‌وتنه‌وە له‌ زمانی زبـر و به‌کارهـێنانی شێوەی رەق و ته‌قی رووشکێن.

١٤ـ منـداڵان له‌ رێی مـیوزیـکه‌وە، هـه‌سـت به‌ جـوانی دەکـه‌ن و رەوشـتیان له‌ خـه‌وش و خـار پـاک دەکـه‌نه‌وە.
(بێتهـۆڤـن) دەڵێـت:"مـیوزیک جـوانیـیه‌کی بیـستراوە. . ئه‌ڵـقـه‌یـه‌کیشـه‌ رۆح و هه‌ست پێـکه‌وە دەبه‌ستـێـت".

١٥ـ میوزیک رۆڵـێکی گه‌ورەشی له‌ رۆشـنبیریکـردنی منـداڵانـدا هـه‌یه‌. هـانی منـداڵانی میوزیکـژەن یا گوێگـرانی مـیوزیـک دەدات، بۆ خـوێنـدنه‌وەی ئه‌و کـتێـبه‌ ئاسانانه‌ی که‌ دەربـارەی میـلـۆدی و مـیوزیـک و گـۆرانی نووسـراون. تا شارەزاییـه‌کی زیـاتـریـان له‌ بارەی میوزیک و میوزیکـژەنه‌ ناسراوە کوردییه‌کان و جیهانییه‌کان هه‌بێت. شارەزاییان له‌ شێوازی میوزیک و له‌ رۆشنبیریی میوزیکی و له‌ ئامێرە هه‌مه‌جـۆرەکانی میوزیک و له‌ داب و نه‌ریتی گه‌لانی جیـاواز هه‌بێـت. به‌ رووی رۆشـنبیریی و میوزیک و هـونه‌ری گـه‌لان و جـیهـانـدا بکـرێنـه‌وە.

١٦ـ میوزیـک په‌یـوەندیی خـێزانیش به‌هـێز دەکات، رێـز و سـۆز و خۆشـه‌ویستی نێوان دایکان و باوکان و منـداڵه‌کانیان به‌هـێزتـر و شـیرینـتر دەکات. چـونکه‌ منـداڵان له‌ رێی میـوزیـکه‌وە، فـێری سـۆز و خـۆشـه‌ویستی و رێـز و یاسـا دەبـن.

١٧ـ ئه‌و هه‌ست و نه‌ست و چـێژ و خۆشییه‌ زۆرەی، که‌ میوزیک له‌ رووی دەروونی و جه‌سته‌ییه‌وە به‌ منداڵانی بچـووکی دەبه‌خـشـێت، له‌ هـۆش و دەروونیانـدا دەڕوێـن و به‌ درێـژایی ژیـانیـان، هـۆگـری میـوزیک و میـلـۆدی و گـۆرانی دەبـن و ناتـوانن پشـت له‌ میـوزیـک و گـۆرانی بـکه‌ن. مـیوزیـک واش لـه‌ منـداڵان دەکـات، لـه‌ رووی هـزری و کۆمه‌ڵایه‌تی و سـۆزدارییـه‌وە، ئامـادەی ژیـانێکی خۆشـتر و داهـاتـوویه‌کی باشـتربـن.

زۆرن ئـه‌و منـداڵانـه‌ی که‌ له‌ ته‌مـه‌نی چـوار یا پێـنج ساڵانـدا، فـێری میـوزیک ژەنـین بـوون، بـوون به‌ کـه‌ڵه‌ میـوزیکـژەنی جـیهـانی. له‌وانـه‌ش میـوزیکـژەن (مـۆزارت).

دایـکان و باوکـان و مامۆسـتایان و میـوزیکـژەنـان و گـۆرانـیبـێـژان و رێکخـراوەکانی خەمخـۆری منـداڵان و به‌ڕێـوەبه‌رایه‌تییه‌کانی چالاکـییه‌کانی قـوتابخـانه‌کانی کوردستان.
به‌ له‌به‌رچـاوگـرتنی ئـه‌و سـوودانه‌ی سه‌رەوە و زیـاتـریش له‌و سـوودانه‌. مـیوزیک له‌ گه‌شـه‌کـردن و ئامـادەکـردنی منـداڵان بـۆ داهـاتـوویـه‌کی دڵخـواز و شـیاوتـر. پێـویسـته‌ پـلانی تۆکـمه‌ و به‌رنامه‌ی ته‌سه‌لـتان بۆ منداڵه‌کانتان هه‌بێـت بـۆ فـێربـوونی میوزیک و گـوێگـرتن له‌‌ مـیوزیک. چونکه‌‌ په‌روەردەی میوزیکی منـداڵان زۆر گرنگ و به‌سوودە. له‌ زۆر کار و ره‌فـتاری نه‌خوازراو و له‌‌ خـووی ناشیرین، منداڵه‌کانتان دووردەخـاته‌وە.

له‌ وڵاتـانی رۆژئـاوادا، بایـه‌خـێکی زۆر به‌ پـه‌روەردەی مـیوزیـکی دەدەن، له‌ زۆربـه‌ی ماڵـه‌کانـدا، پیانـۆیـه‌ک هـه‌یه‌، یا ئامـێرێکی میوزیکی هـه‌یه‌، گـه‌ورە و منـداڵان له‌ کاتی پەرژاندا تاوێک پیانۆ لێدەدەن. له‌ قوتابخانه‌کانیشدا منـداڵانی ئارەزوومـه‌نـدی میوزیک، له‌ لایه‌ن مامۆستای پسپۆری مـیوزیکه‌وە، به‌ پێی ئارەزوو و هه‌ڵـبژاردنی قـوتابییه‌کان، فـێری ژەنـینی ئامـێرێکی مـیوزیکـیـان دەکه‌ن. له‌ هـه‌ر شار و گه‌ڕەک و گونـدیکـدا، به‌ دەیان تیپی میـوزیـکی هـه‌یه‌. به‌ خۆڕایی له‌ سه‌نته‌رەکاندا ئاهـه‌نگی میوزیکی سازدەن.
 
 له‌‌ کوردستانیشدا، بابه‌تی میوزیک وەکوو وانه‌‌یه‌‌کی سه‌‌ربه‌خۆ و خراوته‌‌ پرۆگرامه‌کانی قـوتابخانه‌‌ی بنه‌ڕەتییه‌وە. زۆر سوپاسی مامۆستا (زارا ئه‌حمـه‌د جـاف) سه‌رپه‌رشتیاری په‌روەردەیی ـ له‌ رانیـه‌ دەکه‌م. به‌ڕێـزیان خـشته‌ی دابه‌شکـردنی وانه‌کانی بـۆ ناردم. به‌ پێی خـشته‌کان، به‌ پێی دەوامی قوتابخانه‌ بنه‌ڕەتییه‌کان و خوێنـدن به‌ زمانه‌ جیاوازەکان، له‌ قـوتابخـانه‌کانی کوردستان، جیـاوازی له‌ دابه‌شکـردنی ژمـارەی وانـه‌کانی میـوزیکـدا هه‌یه‌. له‌ پۆلی (٣، ٢، ١) دا، هـه‌فـته‌ی (٢) وانه‌ میوزیک هـه‌یه‌، له‌ هه‌ندێ قـوتابخانه‌ی تـردا هـه‌فـته‌ی (١) وانـه‌ی میوزیکـیان هـه‌یه‌، له‌ خـشـته‌کانی ئـه‌م قـوتابخـانانـه‌دا ناوی وانه‌ی (سروود) یان تێـدا نییه‌. له‌ خشته‌ی هه‌فـتانه‌ی هه‌ندێ له‌ قوتابخانه‌کانیشدا، ناوی میـوزیکی تێـدا نییه‌ و وانـه‌ی (سـروود) هـه‌یه‌، که‌ به‌ هه‌مـان رێـژەی وانه‌ی میـوزیک، وانه‌ی سروود دابه‌شکـراوە. له‌ خـشـته‌ی هـەفـتـانەی دابەشکـردنی وانەکـانی خوێنـدنی هـه‌نـدێ قـوتابخـانه‌کانیـشـدا، ‌ناوی وانەی (سروود) و ناوی (میـوزیک) ی تێـدا نییه‌‌. له‌وانه‌‌یه‌ له‌ چـوارچـێوەی وانه‌ی (هـونـه‌ر) یا (پـه‌روەردەی هـونـه‌ری) دا بـێت. به‌ڵام وانـه‌ی (پـه‌روەردەی هـونـه‌ی) بـه‌ زۆری چـالاکـییه‌کـانی وێنـه‌كـێشان دەگـرێتـه‌وە.

من وام پێ جـوان و دروسـته‌، که‌ هـه‌ردوو وشه‌که‌ (سـروود) و (میوزیک) بخرێنـه‌ پاڵ یه‌کـتری و ببـن به‌ وانه‌ی (سروود و میوزیک). مامۆستای پسپۆر و کارامه‌ و شارەزای میوزیک، له‌‌ دەرچوانی په‌یمانگای هونه‌رە جوانه‌کان، به‌شی میوزیک. بۆ وتنه‌‌وەی ئه‌م وانـه‌یه‌‌‌ ته‌رخـان بکـرێـن. نه‌شکـرێـت به‌ وانـه‌یـه‌کی لاوەکی، پێـویستە گـرنگی پێبـدەن.

دەستخۆشییه‌کی زۆریش له‌و لایه‌ن و مامۆستا میوزیکـژەنه‌ دڵسۆزانه‌مان‌ دەکه‌م، که‌ له‌ پشـووەکانی هـاوینانـدا، کـۆرس و خـولی تایـبـه‌ت بـۆ فـێرکـردنی مـیوزیک بۆ منـداڵانی کوردمان دەکه‌نه‌وە. خـزمه‌تی پیـرۆز و ناوازەیـان، شایه‌نی ئه‌وپـه‌ڕی رێـز و پێـزانینه‌.

رەزا شـوان
نەرویـج: ١١/ ئاب / ٢٠٢٢